ผู้ที่ติดตามการถ่ายทอดสดพระราชพิธีทรงบำเพ็ญพระราชกุศล สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง อย่างสม่ำเสมอ น่าจะคุ้นเคยกับภาพพระสงฆ์ 4 รูป หันหน้าเข้าหากัน สวดบำเพ็ญพระราชกุศล โดยพระสงฆ์แต่ละรูปนั้น ต่างก็มีพัดพระพิธีธรรมที่มีสีแตกต่างกันออกไป ชวนสงสัยถึงที่มาของพัดสีต่าง ๆ รวมไปถึงความหมายของคำว่า พระพิธีธรรม ที่ผู้บรรยายใช้ในการเรียกขานพระสงฆ์ทั้ง 4 รูป

Thai PBS ขอชวนผู้ทุกท่านไปทำความใจหมาย และที่มาของ พระพิธีธรรม สมณศักดิ์ที่พระราชทานแก่วัด สำหรับประกอบพระราชพิธีต่าง ๆ ในทางพระพุทธศาสนา รวมไปถึงที่มาของพัดหลากสี และพัดยศที่ตั้งอยู่หน้าพระพิธีธรรม เพื่อให้เกิดความเข้าใจซึ่งความหมายของพระราชพิธีมากยิ่งขึ้นกว่าเดิม

ที่มา ความหมาย พระพิธีธรรมในพระราชพิธีบำเพ็ญพระราชกุศล

ในเว็บไซต์ของกรมการศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม ได้ให้ความหมายของพระพิธีธรรม ไว้ว่า พระพิธีธรรม หมายถึง พระสงฆ์ในพระพุทธศาสนาที่มีความรู้ความสามารถในอันที่จะประกอบพิธีต่าง ๆ ทางพระพุทธศาสนา โดยเฉพาะเกี่ยวกับการสวดในงานพระราชพิธีต่าง ๆ ดังนั้นพระพิธีธรรมจึงต้องเป็นพระสงฆ์ที่มีความรู้ความสามารถ เป็นผู้ได้รับการฝึกหัดการสวดพระธรรมจนมีความถูกต้อง มีเสียงที่ไพเราะ รวมไปถึงต้องรู้ระเบียบในการปฏิบัติงานพระราชพิธีเป็นอย่างดี

นอกจากนี้พระพิธีธรรมยังถือได้ว่าเป็นสมณศักดิ์ประเภทหนึ่ง แต่เป็นสมณศักดิ์ที่ไม่ได้ถูกพระราชทานให้กับพระสงฆ์ แต่ถูกพระราชทานให้กับวัด ซึ่งวัดที่ได้รับพระราชทานจะมีเฉพาะแต่พระอารามหลวงเท่านั้น เหตุผลอาจเป็นเพราะว่าเป็นวัดที่ตั้งอยู่ใกล้พระบรมมหาราชวัง หรือพระในพระอารามหลวง ถือเป็นพระผู้มีความรู้เรื่องขนบธรรมเนียมงานพระราชพิธีเป็นอย่างดี

พระราชพิธีทรงบำเพ็ญพระราชกุศล สมเด็จพระบรมราชชนนีพันปีหลวง (ภาพจากสำนักพระราชวัง)

ส่วนคำว่า พระพิธีธรรม เกิดขึ้นในสมัยใดไม่มีบันทึกไว้เป็นหลักฐานที่ชัดเจนนัก แต่จากหลักฐานที่สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงมีพระวินิจฉัยจากการได้ไปเห็นหนังสือพระราชพิธีสิบสองเดือน (วรรณคดีร้อยแก้วในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5) ซึ่งมีรายชื่อวัดที่มีพระพิธีธรรมมาแต่เดิมทั้งหมด 9 วัด โดยทั้ง 9 วัด ล้วนแล้วแค่เป็นวัดที่มีในรัชกาลที่ 1 ทั้งสิ้น ดังนั้นหากจะกล่าวว่าพระพิธีธรรมมีมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 1 ก็คงไม่ผิดนัก โดยปัจจุบันตำแหน่งพระพิธีธรรมที่ได้รับการแต่งตั้ง มีจำนวนทั้งหมด 10 พระอาราม ได้แก่

วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ราชวรมหาวิหาร
วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ ราชวรมหาวิหาร
วัดสุทัศนเทพวราราม ราชวรมหาวิหาร
วัดราชสิทธาราม ราชวรมหาวิหาร
วัดบวรนิเวศวิหาร ราชวรมหาวิหาร
วัดสระเกศ วรมหาวิหาร
วัดราชสิทธาราม วรมหาวิหาร
วัดระฆังโฆสิตาราม วรมหาวิหาร
วัดจักวรรดิราชาวาส วรมหาวิหาร
วัดประยุรวงศาวาส วรมหาวิหาร
วัดอนงคาราม วรมหาวิหาร

ความหมายที่ซ่อนอยู่ในพัดของพระพิธีธรรม

นอกจากที่มาและความหมายของพระพิธีธรรม อีกสิ่งที่อาจเป็นคำถามสำหรับใครที่รับชมการถ่ายทอดสดพระราชพิธีทรงบำเพ็ญพระราชกุศลก็คือ สีของพัดพระพิธีธรรมที่มีหลากหลายสีสันต่างจากตาลปัตรที่เคยกันมา โดยสีของพัดพระพิธีธรรมนั้น เป็นการสื่อถึง ชั้นเปรียญธรรม (ป.ธ.) ระดับการศึกษาพระปริยัติธรรมแผนกบาลีของคณะสงฆ์ไทย ที่พระสงฆ์รูปนั้น ๆ ได้สอบผ่าน โดยเรียงตามลำดับจากศักดิ์สูงไปต่ำดังนี้

พัดยศสีต่าง ๆ ของพระพิธีธรรม (ภาพจากหนังสือ พัดยศ สมณศักดิ์พระสงฆ์ไทย โดย พระมหามินท์ ธีริสฺสโร ป.ธ.๙)

พัดยศพื้นแพรสีเหลือง หมายถึง เปรียญธรรม 6 ประโยค
พัดยศพื้นแพรสีแดง หมายถึง เปรียญธรรม 5 ประโยค
พัดยศพื้นแพรสีน้ำเงิน หมายถึง เปรียญธรรม 4 ประโยค
พัดยศพื้นแพรสีเขียว หมายถึง เปรียญธรรม 3 ประโยค

ส่วนชั้นเปรียญธรรมอื่น ๆ หรือตั้งแต่เปรียญธรรม 7 ประโยคขึ้นไป โดยส่วนมากแล้วในสมัยก่อนไม่นิยมให้สวดอภิธรรมเพราะถือว่าเป็นเปรียญสูงแล้ว แต่ภายหลังธรรมเนียมได้มีการผ่อนปรนลง โดยงดเว้นแค่พระเปรียญธรรม 9 ประโยค

พัดยศหน้าพระพิธีธรรม ธรรมเนียมที่คงไว้ตั้งแต่สมัยโบราณ

นอกจากสีของพัดพระพิธีธรรมแล้ว อีกหนึ่งความสงสัยในระหว่างรับชมการถ่ายทอดสดก็คือ พัดยศที่ตั้งอยู่หน้าพระพิธีธรรม ถูกตั้งไว้เพื่ออะไร และใครเป็นเจ้าของพัดยศอันนี้

พัดยศดังกล่าวมีลักษณะเป็นพัดแฉกทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ 5 แฉก พื้นกำมะหยี่สลับสีแดงสลับเขียว ใจกลางผ้ากำมะหยี่สีแดง ปักเป็นหน้าราหูเล็ก ปักดิ้นด้านลายก้ามปูใบเทศรักร้อย ยอดงาแกะเป็นบัวซ้อน 5 ชั้น คอแกะลายกลีบบัว ส้นพัดเป็นเม็ดทรงมัณฑ์ แกะเป็นลายบัวกลุ่ม

พัดยศหน้าพระพิธีธรรมของพระราชาคณะ (ภาพจากพระราชพิธีทรงบำเพ็ญพระราชกุศล สมเด็จพระบรมราชชนนีพันปีหลวง)

ลักษณะดังกล่าวเป็นพัดยศของพระราชาคณะ การที่มีพัดยศของพระราชาคณะมาตั้งไว้แบบนี้ ต้องย้อนความไปถึงพระราชพิธีในสมัยก่อนที่จำเป็นที่จะต้องมีพระราชาคณะคอยตรวจทานบทสวดในขณะประกอบพระราชพิธี แต่ภายหลังการตรวจทานบทสวดได้ถูกยกเลิกไป แต่การวางพัดของพระราชาคณะไว้หน้าพระพิธีธรรมยังคงอยู่ ถือเป็นธรรมเนียมปฏิบัติที่ทำสืบต่อกันมา

การแต่งตั้งพระพิธีธรรม

พระพิธีธรรมจะมีได้เพียง 4 รูปต่อ 1 พระอาราม หากพระพิธีธรรมที่ได้รับแต่งตั้ง ลาออกจากตำแหน่ง ลาสิกขา มรณภาพ หรือย้ายไปอยู่ที่อื่น เจ้าอาวาสก็จะทำการพิจารณาคัดเลือกพระสงฆ์ขึ้นเป็นพระพิธีธรรมประจำพระอารามทดแทนรูปที่ขาดไป

การแต่งตั้งพระพิธีธรรมเจ้าอาวาสผู้ทำการคัดเลือกจะทำการพิจารณาอย่างถ่องแท้ คัดเลือกจากพระสงฆ์ที่มีความชำนาญการสวดทำนองสวดของพระพิธีธรรม และเข้าใจระเบียบงานหลวงอย่างดี ก่อนที่จะเสนอชื่อพระที่ได้รับการคัดเลือกไปยังสํานักงานพระพุทธศาสนาแห่งชาติเพื่อทราบ เพียงเท่านี้ก็นับได้ว่าเป็นผู้ได้รับการแต่งตั้ง สืบสานวัฒนธรรมประเพณีทางพระพุทธศาสนาสืบต่อไป

น้อมรำลึกถึงสมเด็จพระบรมราชชนนีพันปีหลวง

อ้างอิง

ตำนานพระพิธีธรรมในงานบำเพ็ญพระราชกุศล / กรมการศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม
พัดพระอภิธรรมในงานบำเพ็ญพระราชกุศล / กรมการศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม
การตั้งพระราชาคณะในรัชกาลปัจจุบัน / กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม
ความหมายของสี “พัดพระพิธีธรรม” และธรรมเนียมโบราณ / ศิลปวัฒนธรรม

สรุปประเด็นให้โดย Generative AI

พระพิธีธรรม สมณศักดิ์สำหรับประกอบพระราชพิธีบำเพ็ญพระราชกุศล