เมื่อ “อารยธรรมมนุษย์” อาจต้องถึงกาลล่มสลาย จึงได้เกิดโครงการเก็บรักษา “องค์ความรู้มนุษยชาติ” ไว้ในรูปแบบต่าง ๆ

สถาบันสถาปนา (Foundation) นับเป็นนิยายวิทยาศาสตร์การเมืองที่โด่งดังของไอแซก อาซิมอฟ (Isaac Asimov) นิยายเรื่องนี้ได้มีการทำนายไว้ว่าอารยธรรมของมนุษย์ซึ่งแผ่ขยายเผ่าพันธุ์ตนเองไปทั่วจักรวาล อาจถึงกาลล่มสลาย จึงได้มีการเก็บรวบรวมองค์ความรู้บันทึกไว้เพื่อให้มนุษย์รอดพ้นจากยุคมืดได้เร็วที่สุด ซึ่งแผนดังกล่าวถูกจัดทำโดยสถาบันสถาปนา

แนวคิดเรื่องการวางแผนเพื่อรับมือกับการล่มสลายของอารยธรรม ถูกพูดถึงในนิยายวิทยาศาสตร์หลากหลายเรื่อง อย่างไรก็ตาม กรณีดังกล่าวอาจเกิดขึ้นได้จริงกับมนุษย์ในโลกแห่งความเป็นจริงเช่นกัน ส่งผลให้จากหลายกลุ่มองค์กรร่วมกันวางแผนเพื่อรับมือราวกับว่าพวกเขานั้นเป็นสถาบันสถาปนา ดังเช่นในนิยายของอาซิมอฟ

แนวคิดหลาย ๆ แนวคิดของการเก็บรักษาองค์ความรู้นั้น เป็นการนำเอาองค์ความรู้ของมนุษยชาติบันทึกลงในตัวกลางที่จะสามารถอยู่รอดได้ในหลักหลายล้านปี เพื่อที่ว่าวันหนึ่ง หากมนุษย์ในอนาคตสามารถค้นพบและตีความได้ ก็อาจนำไปสู่การรื้อฟื้นศาสตร์และวิทยาการต่าง ๆ ที่เคยถูกหลงลืมไป แต่ความท้าทายก็คือรูปแบบการตีความ และการอ่านข้อมูลที่ถูกบันทึกไว้ รวมถึงปริมาณของข้อมูลมหาศาลที่จะต้องถูกบันทึกลงไป จึงเกิดเป็นวิธีการอันหลากหลายนำมาใช้รวบรวมองค์ความรู้ดังกล่าว

โครงการเก็บรักษาองค์ความรู้ไว้ ณ ขั้วโลกเหนือ

หนึ่งในโครงการที่ถูกพูดถึงมากที่สุดก็คือ Arctic World Archive ซึ่งได้มีการส่งเอาองค์ความรู้ในรูปแบบของการบันทึกลงในเทปดิจิทัล องค์ความรู้ที่ถูกนำมาบันทึกได้แก่ หนังสือ งานศิลปะ บทกวี เอกสารทางประวัติศาสตร์ และที่โด่งดังมาก ๆ ได้แก่ โครงการ GitHub Archive Program ซึ่งได้นำซอร์สโค้ดที่เป็นโอเพนซอร์สของ GitHub ซึ่งเป็นระบบเก็บโค้ดและสภาพแวดล้อมการทำงานของนักพัฒนา ส่งไปกับโครงการ Artic World Archive ด้วย

ข้อมูลเหล่านี้ได้ถูกเก็บในห้องนิรภัยบนเกาะสฟาลบาร์ (Svalbard) ซึ่งเป็นจุดที่อยู่เหนือสุดของประเทศนอร์เวย์ และอยู่ห่างจากขั้วโลกเหนือเพียงแค่ 1,300 กิโลเมตรเท่านั้น เกาะแห่งนี้นอกจากโครงการ Arctic World Archive แล้ว ยังเป็นที่ตั้งของโครงการ Global Seed Vault ที่ได้จัดเก็บเมล็ดพันธุ์จากทั่วโลกเอาไว้อีกด้วย

การใช้เทคโนโลยีนาโนบันทึกข้อมูลในอวกาศ

อีกหนึ่งวิธีการก็คือการนำไปเก็บบนอวกาศ ซึ่งในอดีตเราอาจได้เห็นการส่งบันทึกต่าง ๆ ออกไปกับยานอวกาศเช่น โครงการแผ่นเสียงทองคำ (Golden Record) ที่ถูกส่งไปกับยานโวยาเจอร์ 1 และ 2 อย่างไรก็ตาม โครงการแผ่นเสียงทองคำเป็นการส่งสัญญาณเชิงสัญลักษณ์เท่านั้น ไม่ได้มีวัตถุประสงค์เพื่อเก็บรักษาองค์ความรู้ของมนุษย์ แต่ในปัจจุบันองค์กรที่ชื่อว่า Arch Mission Foundation ได้เริ่มจัดทำบันทึกความรู้ของมนุษยชาติ โดยอาศัยการสลักลงบนแผ่นฟิล์มนาโน ซึ่งสามารถบรรจุข้อมูลจำนวนมาก และสามารถแปลความได้ง่ายด้วยการส่องด้วยกล้องจุลทรรศน์เท่านั้น ไม่จำเป็นต้องใช้อุปกรณ์อื่นในการอ่านเหมือนโครงการ Artic World Archive ที่เก็บในลักษณะดิจิทัล

Arch Mission Foundation ได้ฝากบันทึกรวบรวมองค์ความรู้ทั้งในลักษณะงานวิชาการ ประวัติศาสตร์ ศิลปะ และดนตรี ไปกับภารกิจสำรวจอวกาศต่าง ๆ เช่น โครงการ The Lunar Library ซึ่งในครั้งแรกได้เดินทางไปดวงจันทร์ในภารกิจ Beresheet ของอิสราเอล และต่อมาได้มีการส่งไปพร้อมกับยาน Peregrine ในภารกิจ CLPS-1 ของนาซา เพื่อไปยังดวงจันทร์เช่นเดียวกัน

นอกจากนี้ Arch Mission Foundation ยังได้วางแผนส่งบันทึกในลักษณะเดียวกันไปเก็บไว้ ณ จุดลากรางจ์ (Lagrange Point) ระหว่างโลกกับดาวพฤหัสฯ อีกด้วย

การเก็บข้อมูลด้วยการเข้ารหัสไว้ในดีเอ็นเอ

นอกจากการเก็บในลักษณะกายภาพ (Physical) และดิจิทัล (Digital) แล้ว ยังมีอีกหนึ่งเทคโนโลยีการเก็บข้อมูลที่สามารถอยู่ได้หลายล้านปี โดยการฝากเอาไว้กับดีเอ็นเอหรือรหัสทางพันธุกรรมของสิ่งมีชีวิต ด้วยเทคโนโลยีที่เรียกว่า DNA Storage ซึ่งเป็นการเข้ารหัสข้อมูลดิจิทัล ลงไปในคู่รหัสดีเอ็นเอ ได้แก่ เอ ที ซี และจี ซึ่งวิธีการดังกล่าวอาจมีความซับซ้อนในการบันทึกและตีความมากที่สุด แต่ข้อดีของการเก็บข้อมูลลงในดีเอ็นเอก็คือ ดีเอ็นเอเพียงหนึ่งกรัมจะสามารถเก็บข้อมูลได้มากถึง 215 เพตะไบต์ (Petabyte) ทำให้ตัวกลางมีขนาดเล็ก และที่สำคัญคือเป็นการเก็บลงในสิ่งมีชีวิตซึ่งมีความต้องการในการเอาตัวรอดและขยายเผ่าพันธุ์ จึงเป็นวิธีที่ยั่งยืนที่สุด

เทคโนโลยีดังกล่าวเป็นที่สนใจของ Arch Mission Foundation ด้วยเช่นกัน และได้เริ่มนำมาทดลองใช้กับโครงการ The Lunar Library บางส่วน ในปี 2020 กลุ่มนักวิจัยชาวไทย ได้ทดลองส่ง DNA Storage ในโครงการ MESSE เดินทางไปอวกาศในเที่ยวบิน NS-13 ของบริษัทบลูออริจินแล้วเช่นกัน บ่งบอกถึงความเป็นไปได้ของการเก็บข้อมูลในลักษณะดังกล่าว*

โครงการที่กล่าวมาทั้งหมดนี้เป็นเพียงส่วนหนึ่งของความพยายามของมนุษยชาติในการเก็บรักษาองค์ความรู้ของมนุษยชาติ เพื่อช่วยให้การรื้อฟื้นอารยธรรมนั้นรวดเร็วที่สุด เหมือนกับสิ่งที่เกิดขึ้นในสถาบันสถาปนา

*Conflict-of-Interest Declaration: ผู้เขียนบทความ เป็นส่วนหนึ่งของทีมวิจัย

🎧 อัปเดตข้อมูลแวดวงวิทยาศาสตร์ เทคโนโลยี รู้ทันโลกไอที และโซเชียลฯ ในรูปแบบ Audio จาก AI เสียงผู้ประกาศของไทยพีบีเอส ได้ที่ Thai PBS

“รอบรู้ ดูกระแส ก้าวทันโลก” ไปกับ Thai PBS Sci & Tech

สรุปประเด็นให้โดย Generative AI

ความพยายามเก็บรักษา “ภูมิปัญญามนุษย์” เมื่อ “อารยธรรม” ถึงกาลล่มสลาย