รู้ทันกันได้ : "ซึมเศร้า" ทำ Hippocampus ในสมองฝ่อ เสี่ยงความจำเสื่อม?

โรคซึมเศร้าไม่ได้ส่งผลกระทบเพียงแค่ด้านอารมณ์เท่านั้น แต่มีผลต่อสมองโดยตรง โดยเฉพาะสมองส่วน "ฮิปโปแคมปัส" (Hippocampus) ส่วนสำคัญที่เกี่ยวข้องกับระบบความจำ งานวิจัยล่าสุดพบว่า โรคซึมเศร้าอาจทำให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลง ส่งผลให้มีปัญหาด้านความจำและการเรียนรู้ แล้วเราจะป้องกันหรือชะลอปัญหานี้ได้อย่างไร? มาหาคำตอบไปพร้อมกัน ฮิปโปแคมปัสคืออะไร และสำคัญอย่างไร?ฮิปโปแคมปัส (Hippocampus) เป็นโครงสร้างสมองขนาดเล็กที่อยู่บริเวณฐานสมองด้านล่างส่วนกลาง แม้จะมีขนาดเล็ก แต่ฮิปโปแคมปัสมีความสำคัญอย่างมากต่อระบบความจำและการเรียนรู้ของมนุษย์ บทบาทของฮิปโปแคมปัสฮิปโปแคมปัสเป็นส่วนหนึ่งของระบบลิมบิก (Limbic System) ซึ่งเป็นระบบที่ควบคุมเกี่ยวกับ อารมณ์ ความจำ ความรู้สึก ความเครียด เมื่อฮิปโปแคมปัสทำงานผิดปกติหรือฝ่อลง จะส่งผลกระทบโดยตรงต่อความสามารถในการจดจำและเรียนรู้สิ่งใหม่ ๆ ได้ ความเชื่อมโยงระหว่างโรคซึมเศร้ากับฮิปโปแคมปัสที่ฝ่อลงนายแพทย์ธีรนันท์ มิตรภานนท์ จิตแพทย์และผู้อำนวยการโรงพยาบาลแพทย์รังสิต อธิบายว่า โรคซึมเศร้ามีความเชื่อมโยงโดยตรงกับการฝ่อลงของฮิปโปแคมปัส โดยมีกลไกดังนี้ กลไกที่ทำให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลง เมื่อเรามีภาวะซึมเศร้า ร่างกายจะหลั่งฮอร์โมนความเครียดออกมา ฮอร์โมนเหล่านี้ไปกระตุ้นต่อมต่างๆ ทำให้การทำงานของสมองเกิดความรวนเร เกิดการอักเสบและความเครียดในสมอง ส่งผลให้ฮิปโปแคมปัสเริ่มเสื่อมและฝ่อลง เมื่อฮิปโปแคมปัสฝ่อลง จะยิ่งทำให้การทำงานของสมองรวนเรมากขึ้น ส่งผลให้อาการซึมเศร้าและวิตกกังวลเพิ่มมากขึ้น รวมถึงมีปัญหาด้านความจำร่วมด้วย จากการศึกษาพบว่า ผู้ที่เป็นโรคซึมเศร้าอาจมีฮิปโปแคมปัสฝ่อลงประมาณ 8 - 10% ซึ่งส่งผลกระทบต่อการทำงานของสมองโดยตรง ฮิปโปแคมปัสที่ฝ่อลงสามารถฟื้นฟูกลับมาได้หรือไม่?คำถามที่หลายคนสงสัยคือ เมื่อฮิปโปแคมปัสฝ่อลงแล้ว จะสามารถกลับมาเป็นปกติได้หรือไม่? คำตอบคือ แม้จะมีวิธีการกระตุ้นการเจริญเติบโตของสมอง แต่ไม่สามารถทำให้ฮิปโปแคมปัสกลับมาเท่าเดิมได้ 100% โรคซึมเศร้าซ้ำหลายครั้งยิ่งทำให้สถานการณ์แย่ลงหากเป็นโรคซึมเศร้าครั้งแรก และได้รับการรักษาอย่างเหมาะสม อาจช่วยชะลอการฝ่อลงของฮิปโปแคมปัสได้ แต่หากมีอาการซึมเศร้าซ้ำหลายครั้ง ฮิปโปแคมปัสจะยิ่งฝ่อลงเรื่อย ๆ และส่งผลกระทบต่อความจำมากขึ้น โรคซึมเศร้าในคนรุ่นใหม่: ทำไมพบมากขึ้นในวัยหนุ่มสาว?ในอดีต โรคซึมเศร้ามักพบในผู้ที่มีอายุประมาณ 45 ปีขึ้นไป แต่ปัจจุบันพบว่ามีผู้ป่วยซึมเศร้าที่อายุน้อยลง โดยเฉพาะในช่วงอายุ 20 กว่า ๆ มากขึ้น ปัจจัยที่ทำให้คนรุ่นใหม่เป็นโรคซึมเศร้ามากขึ้น ไลฟ์สไตล์การใช้ชีวิตที่เร่งรีบและมีความกดดัน ความเครียดจากการทำงานและการแข่งขันในสังคม รูปแบบการนอนที่ไม่เป็นเวลา การปฏิสัมพันธ์ทางสังคมที่ลดลง สถานการณ์โควิด-19 ที่ทำให้หลายคนต้องแยกตัวจากสังคม นอกจากโรคซึมเศร้า อะไรอีกบ้างที่ทำให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลง?ไม่เพียงแต่โรคซึมเศร้าเท่านั้นที่ส่งผลต่อฮิปโปแคมปัส ยังมีปัจจัยอื่น ๆ ที่ทำให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลงได้ ปัจจัยที่ทำให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลง ความเครียดเรื้อรัง: แม้ไม่ได้เป็นโรคซึมเศร้า แต่ความเครียดเรื้อรังระยะยาวก็สามารถทำให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลงได้ แม้จะไม่รุนแรงเท่ากับโรคซึมเศร้า โรคสมองเสื่อม: โดยเฉพาะโรคอัลไซเมอร์ ซึ่งจะทำให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลงอย่างมาก ความวิตกกังวลเรื้อรัง: การกังวลเป็นประจำส่งผลต่อการทำงานของสมองและฮิปโปแคมปัส อายุที่เพิ่มขึ้น: เมื่ออายุมากขึ้น สมองรวมถึงฮิปโปแคมปัสก็จะเริ่มฝ่อลงตามธรรมชาติ วิธีสังเกตว่าฮิปโปแคมปัสกำลังมีปัญหาหากคุณสงสัยว่าตัวเองหรือคนใกล้ชิดอาจมีปัญหาเกี่ยวกับฮิปโปแคมปัส สามารถสังเกตอาการเบื้องต้นได้ดังนี้ สัญญาณเตือนของปัญหาฮิปโปแคมปัส มีการเปลี่ยนแปลงทางอารมณ์ เช่น หงุดหงิดง่ายขึ้น ควบคุมอารมณ์ (EQ) ได้ยากขึ้น มีปัญหาด้านความจำและการเรียนรู้ ขาดสมาธิในการทำงานหรือกิจกรรมต่างๆ มีอาการซึมเศร้าหรือวิตกกังวล หากพบอาการเหล่านี้ ควรปรึกษาแพทย์เพื่อรับการวินิจฉัยและรักษาตั้งแต่เนิ่นๆ วิธีดูแลและป้องกันไม่ให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลงมีวิธีหลายอย่างที่สามารถช่วยดูแลสุขภาพสมองและชะลอการฝ่อลงของฮิปโปแคมปัสได้ 1. ออกกำลังกายอย่างสม่ำเสมอการออกกำลังกายเป็นวิธีที่ดีที่สุดในการรักษาโรคซึมเศร้าและช่วยป้องกันการฝ่อลงของฮิปโปแคมปัส งานวิจัยยืนยันว่าการออกกำลังกายมีความสำคัญอย่างมากในกระบวนการรักษา 2. รับประทานอาหารที่มีประโยชน์ต่อสมอง หลีกเลี่ยงอาหารแปรรูป อาหารทอด และของหวานจัด รับประทานอาหารที่มีโอเมก้า-3 เช่น ปลาทะเลน้ำลึก รับประทานดาร์กช็อกโกแลต (ที่มีโกโก้เข้มข้น ไม่หวานมาก) รับประทานผลไม้ตระกูลเบอร์รี่ต่าง ๆ 3. ฝึกสมาธิและการผ่อนคลายการฝึกจิตใจผ่านการทำสมาธิแบบ Mindfulness เป็นวิธีที่มีประสิทธิภาพในการลดความเครียดและช่วยป้องกันการฝ่อลงของฮิปโปแคมปัส โดยไม่จำเป็นต้องนั่งสมาธิเป็นเวลานาน เพียงแค่ หาเวลาสั้น ๆ วันละ 10-15 นาที ในการนั่งสมาธิ ระหว่างวัน หายใจลึก ๆ และกลับมาอยู่กับปัจจุบันเป็นพัก ๆ ไม่จำเป็นต้องเพ่งหรือพยายามมาก เพียงแค่ปล่อยให้ร่างกายผ่อนคลาย 4. เข้าสังคมและมีปฏิสัมพันธ์กับผู้อื่นการพบปะผู้คนและมีปฏิสัมพันธ์แบบพบหน้ากัน (ไม่ใช่แค่ผ่านโซเชียลมีเดีย) มีความสำคัญมากต่อสุขภาพสมอง โดยเฉพาะสำหรับผู้ที่มีภาวะซึมเศร้า การพูดคุย หัวเราะ และทำกิจกรรมร่วมกันเป็นเสมือนการบำบัดกลุ่มอย่างหนึ่ง วิธีช่วยเหลือผู้ที่มีภาวะซึมเศร้าหากคุณมีคนใกล้ชิดที่กำลังเผชิญกับภาวะซึมเศร้า นี่คือวิธีที่คุณสามารถช่วยเหลือได้ สิ่งที่ควรทำ รับฟังอย่างตั้งใจ โดยไม่พยายามแก้ปัญหาทุกอย่าง ใช้คำถามเพื่อให้เขาได้ระบายความรู้สึก ชวนออกกำลังกายหรือทำกิจกรรมร่วมกัน ชวนเข้าสังคมและพบปะผู้คน แก้ไขปัญหาที่สามารถแก้ไขได้ง่าย ๆ สิ่งที่ไม่ควรทำ ไม่ควรทำจิตบำบัดเอง หรือพยายามขุดคุ้ยปัญหาลึกๆ (ปล่อยให้เป็นหน้าที่ของจิตแพทย์) ไม่ควรแสดงความสงสารมากเกินไป ไม่ควรเพิ่มความเครียดโดยการถามคำถามที่ทำให้เกิดความกดดัน สรุป: โรคซึมเศร้ากับฮิปโปแคมปัสโรคซึมเศร้าไม่เพียงส่งผลกระทบต่ออารมณ์เท่านั้น แต่ยังส่งผลโดยตรงต่อสมองส่วนฮิปโปแคมปัส ซึ่งเกี่ยวข้องกับความจำและการเรียนรู้ การฝ่อลงของฮิปโปแคมปัสอาจไม่สามารถฟื้นฟูให้กลับมาเหมือนเดิมได้ 100% แต่เราสามารถชะลอการฝ่อลงและป้องกันปัญหาได้ด้วยการออกกำลังกาย รับประทานอาหารที่มีประโยชน์ ฝึกสมาธิ และมีปฏิสัมพันธ์ทางสังคม การตระหนักถึงความสำคัญของสุขภาพจิตและการป้องกันโรคซึมเศร้าตั้งแต่เนิ่นๆ จะช่วยป้องกันการฝ่อลงของฮิปโปแคมปัสและลดความเสี่ยงของปัญหาความจำเสื่อมในอนาคตได้ อ่านเนื้อหาที่เกี่ยวข้องโรคซึมเศร้า เรื่องที่ไม่ควรมองข้ามโยคะเยียวยาจิตใจคลายซึมเศร้าซึมเศร้าทำอย่างไรดี ?อาหารต้านเศร้าถามตอบทุกข้อสงสัยเกี่ยวกับโรคซึมเศร้าชมย้อนหลังรายการ "วันใหม่วาไรตี้" ในช่วง "รู้ทันกันได้" ได้ที่ www.thaipbs.or.th/RuTanKanDai