กังวลฝาย-ม่านดักตะกอน สารพิษแม่น้ำกก ซ้ำเติมปัญหา ร้อง รมว.ทส.ทบทวน ชี้ไม่ใช่ทางออกแก้ปัญหา?

และยังได้ลงพื้นที่ จุดที่จะมีการก่อสร้างฝายดักตะกอน และม่านดักตะกอน จำนวน 4 จุดตามที่กรมทรัพยากรน้ำ ได้นำเสนอเตรียมของบประมาณ 173 ล้านบาท เพื่อแก้ปัญหาสารพิษในแม่น้ำกก ที่เกิดจากการทำเหมืองแร่ในต้นน้ำ รัฐฉาน ประเทศเมียนมา

นายสายัณห์ ข้ามหนึ่ง ผู้อำนวยการสมาคมแม่น้ำเพื่อชีวิต เปิดเผยกับไทยพีบีเอสภาคเหนือว่า แม่น้ำกกใน อ.แม่อาย จ.เชียงใหม่ระยะทางประมาณ 30 กิโลเมตร กรมทรัพยากรน้ำ เสนอการก่อสร้างฝายและม่านดักตะกอนจำนวน 4 จุด

กรมทรัพยากรน้ำได้ออกแบบ 3 โครงสร้างแรกคือ ตัวฝายและตัวม่านดักตะกอน ส่วนที่สองคือลานสูบ ส่วนที่สามคือลานตากตะกอน โดยมีสถานีสูบตะกอนขึ้นไปอยู่ในลานตากก่อนนำไปกำจัดที่ จ.สระบุรี

สายัณห์ ข้ามหนึ่ง ผู้อำนวยการสมาคมแม่น้ำเพื่อชีวิต อธิบายจุดที่มีการศึกษาสร้างฝาย-ม่านดักตะกอน

จากการลงพื้นที่ดูรายละเอียดจุดที่จะก่อสร้างตามที่กรมทรัพยากรน้ำ ได้นำเสนอ
จุดแรก ห่างจากบ้านแก่งทรายมูลขึ้นไปด้านเหนือ ต.ท่าตอน -ต.มะลิกา อ.แม่อาย จ.เชียงใหม่ ฝายมีความยาว 30 เมตร สร้างอยู่ในเขตรอยต่อชายแดนไทย-เมียนมา ซึ่งห่างจากชายแดน 3 กิโลเมตร บริเวณนี้ก็มีความกังวลหลายฝ่ายว่าจะกระทบเรื่องของเขตแดนความสัมพันธ์ระหว่างประเทศเพราะมีข้อพิพาทเรื่องเขตแดนอยู่

จุดที่สองอยู่ในเขตพื้นที่การเกษตร ต.มะลิกา อ.แม่อาย ฝายมีความกว้าง 120 เมตร ห่างจากฝายตัวแรก 6 กิโลเมตร ด้านแม่น้ำฝางเป็นเขตพื้นที่การเกษตรกรรม บ้านห้วยน้ำเย็น และอีกด้านพื้นที่การเกษตรกรรมบ้านท่าตอน หมู่ 3

ฝายจะก่อสร้างกั้นแม่น้ำกกและมีลานตาก โรงลานสูบจะอยู่ในฝั่งบ้านห้วยน้ำเย็น หากมีการก่อสร้างจริงจะต้องมีการสร้างถนนเข้ามาหาจุดที่ก่อสร้าง

ข้อสังเกตพื้นที่บริเวณนี้มีพื้นที่หนองน้ำอยู่ที่ชาวบ้านใช้ในการเกษตรและเป็นหนองน้ำธรรมชาติการผลิตน้ำประปา ทั้งฝั่งซ้ายและฝั่งขวา เดิมเป็นแม่น้ำกกเส้นเดิม(หลงกก) ซึ่งเป็นแหล่งน้ำสะอาดที่ชาวบ้านใช้ในการผลิตประปาและการเกษตร

จุดที่สามบ้านแม่สลัก ควบอยู่สองจังหวัด คือจังหวัดเชียงใหม่ตำบลท่าตอน กับบ้านแม่สลัก ต.ห้วยชมภู อ.เมือง จ.เชียงราย

ดูจากจุดถ้าลงไปนิดเดียวจะเป็นสะพานแม่สลัก รอยต่อระหว่าง ต.แม่นาวาง และ ต.ท่าตอน ตัวฝายมีความยาว75 เมตร ห่างจากฝายที่สอง 13 กิโลเมตร จะอยู่ในลำน้ำคล้ายกันแต่พื้นที่ทิ้งดินจะไปอยู่ในบ้านใหม่หมอกจามและบ้านป่าไผ่ เมื่อดูจากพื้นที่ก่อสร้างจะเป็นพื้นที่การเกษตรกรร ของชาวบ้านที่สำคัญจุดนี้อยู่ตรงข้ามกับโรงเรียนและชุมชน

จุดที่สี่บ้านสบงาม ในตำบลท่าตอน บ้านเมืองงาม เป็นหย่อมในหมู่บ้านเมืองงามใต้ ฝายจะอยู่ด้านใต้ของลำน้ำงามเป็นลำน้ำสาขาที่ไหลมาจากดอยแม่สลองและเป็นแม่น้ำสายหลักที่ใช้ประโยชน์ในทางการเกษตรและอุปโภคบริโภคหากมีการสร้างฝายอาจทำให้น้ำชะลอตัว และตะกอนพิษไหลเข้าลำน้ำสาขา

ข้อกังวลของชาวบ้านเมื่อสร้างฝาย ยกระดับน้ำจะไหลย้อนเข้าสู่แม่น้ำงามอาจจะมีความเสี่ยงในการปนเปื้อนมากขึ้นสำหรับแหล่งน้ำสะอาดที่ชาวบ้านใช้อุปโภคบริโภค

ทีมข่าวไทยพีบีเอสได้ลงพื้นที่บริเวณจุดที่จะมีการก่อสร้างฝายดักตะกอนบริเวณหมู่บ้านสบงามใต้ พบว่าพื้นที่บริเวณดังกล่าวเป็นพื้นที่เกษตรกรรมริมน้ำ โดยชาวบ้านปลูกพืชเพื่อส่งโครงการหลวง ชาวบ้านหลายคนมีความกังวลหากมีการก่อสร้างฝายดักตะกอนและม่านดักตะกอนในพื้นที่

จุดก่อสร้างฝายดักตะกอน จุดที่ 4 บริเวณ บ.สบงามใต้ อ.แม่อาย จ.เชียงใหม่

นางทรายทอง เป็นชาวบ้านที่ทำเกษตรกรรมริมน้ำบริเวณบ้านสบงาม บอกว่าเพิ่งทราบว่าจะมีการสร้างฝายดักตะกอนสารพิษ ไม่เคยได้ทราบข่าวมาจากหน่วยงานไหนเข้ามาในหมู่หมู่บ้าน เมื่อทราบว่า จะมีการก่อสร้าง รู้สึกเป็นห่วง เพราะชาวบ้านทำการเกษตรเพราะหากมีฝนตกหนักน้ำจะท่วม ถ้าสร้างฝายจะทำให้แม่น้ำกกตื้นขึ้น การท่วมน้ำจะบ่อยขึ้นและรุนแรงมากขึ้นสิ่งที่กังวลมากที่สุดคือชาวบ้านจะไม่มีที่ทำกินือาชีพหลักของชาวบ้านคือปลูกผักขายริมน้ำ

ในฝาย ดักตะกอนยังมีลานตากตะกอนพิษ ชาวบ้านก็มีความกังวลว่าอาจสูดดมจะส่งผลกระทบต่อสุขภาพของตัวเองด้วย

นางทรายทองยังบอกว่าทำไมต้องมีการสร้างฝายในหมู่บ้านและมองว่าการสร้างฝายดักตะกอนอาจไม่ใช่ทางออกการแก้ แต่จะสร้างปัญหาเพิ่มให้กับชาวบ้านที่อยู่ใกล้เคียง ทางออกเดียวคืออยากให้ปิดเมืองต้นน้ำ

นายวรชิต กล่าวว่าถ้ามีการสร้างฝายดักตะกอนกังวลสารพิษ ไหลเข้าพื้นที่การเกษตร ที่ผ่านมายังไม่มีหน่วยงานไหนเข้ามาชี้แจงว่าให้ชาวบ้านเตรียมพร้อมอย่างไรและรับโครงการนี้อย่างไร

ถ้าถามชาวบ้านจริงๆชาวบ้านไม่ต้องการเพราะอยู่มาเป็นนับ 100 ปีไม่มีฝายเราก็ยังอยู่ได้ แต่สร้างฝายขึ้นมาผลกระทบชาวบ้านปลูกผักขายโครงการหลวงเป็นอาชีพหลัก

นายวรชิต กล่าวว่าที่ผ่านมาปลูกผักส่งโครงการหลวงต้องมีการตรวจสารพิษทุกอย่าง นับตั้งแต่แม่น้ำกกมีสารหนู ชาวบ้านปลูกผักไม่นำน้ำกกขึ้นมาใช้รดผักเพราะกลัวตรวจสารแล้วพบถ้าพบ 1 ปีชาวบ้านจะไม่มีอาชีพเลย ทำให้ชาวบ้านกังวลว่าสารพิษจะสะสมและปนเปื้อนพื้นที่เกษตรกรรม โครงการจะชดเชยชาวบ้านที่ทำอาชีพนี้ปลูกผักส่งโครงการหลวงนี้อย่างไร

พื้นที่การเกษตรบ้านสบงามใต้ อ.แม่อาย จ.เชียงใหม่ ที่คาดว่าได้รับผลกระทบจากกาสร้างฝาย

นายมนตรี จันทวงศ์ ผู้ประสานงานกลุ่มเสรีภาพแม่น้ำโขง(The Mekong Butterfly )กล่าวว่าโครงการนี้เป็นโครงการกรมทรัพยากรน้ำ เริ่มเสนอมา ในช่วงเดือนมิถุนายนถึงเดือนกรกฎาคม เดิมเป็นฝายดักตะกอนและประตูระบายน้ำเพื่อดักตะกอนจำนวน 10 แห่ง เนื่องจากงบประมาณสูงมาก 7000 กว่าล้านบาท จึงลดแบบลง เป็นฝายและม่านดักตะกอน จำนวนสี่แห่งอยู่ในต้นน้ำอ.แม่อาย จ.เชียงใหม่ งบประมาณ 173 ล้านบาท

ตอนนี้ถูกอธิบายเพื่อดักตะกอนและดูดตะกอน ในช่วงฤดูแล้งประมาณสี่เดือนเพื่อนำตะกอนขึ้นมาไปบำบัด กำจัดสารพิษและฝังกลบ

โครงการที่นำเสนอยังเป็นโครงร่างอยู่มากยังไม่มีข้อมูลรายละเอียดใดๆปริมาณสารพิษต่างๆ ว่าจะไหลมาปริมาณเท่าไหร่ในช่วงสี่เดือนฤดูแล้ง และปริมาณตะกอนที่ดักได้เป็นกี่เปอร์เซ็นต์ ของตะกอนทั้งหมดที่ดักแด้ในแม่น้ำกก

 ฝายดักตะกอนถ้าสร้างจริงกระทบกับชาวบ้านไหม ?

ผู้ประสานงานกลุ่มเสรีภาพแม่น้ำโขง กล่าวว่า โครงสร้างของฝายดักตะกอนมีบางส่วน ถ้าดูเฉพาะฝาย ไม่ใหญ่มาก ฝายดักตะกอนจะสร้างในลำน้ำ ไม่ได้ล้นสูงกว่าตลิ่ง สร้างจากท้องน้ำขึ้นมาประมาณ 2 เมตร และขุดบริเวณที่เป็นฝ่ายดักตะกอน ลงไปอีก 3 เมตร จะมีความยาวประมาณ 100 เมตรตามลำน้ำ

แม่น้ำกกไหลผ่าน อ.แม่อาย จ.เชียงใหม่ เป็นแหล่งน้ำสำคัญใช้อุปโภคบริโภค และเกษตรกรรมริมน้ำ

โครงสร้างของฝาย ไม่ได้สูงกว่าลำน้ำ แต่โครงสร้างที่จะสูงกว่าลำน้ำ คือตัวที่ตั้งบ่อ ตกตะกอน และตักตะกอน ซึ่งตรงนี้เป็นโครงสร้างขนาดใหญ่ จะต้องมีความสูงมากกว่าระดับน้ำท่วม

โครงสร้างตรงนี้จะทำให้การไหลของน้ำในช่วงฤดูฝนจะเปลี่ยนแปลงไป อัตราการไหลของน้ำจะลดลง เมื่อน้ำไหลช้าลง เมื่อน้ำท่วมหลักไหลเข้าไปพื้นที่เกษตรกรรมของชาวบ้านที่อยู่เหนือฝายจะมีการตกตะกอนมากขึ้นอาจกลายเป็นว่าพื้นที่ของชุมชน หรือพื้นที่เกษตรกรรมจะกลายเป็นพื้นที่สะสมของสารพิษต่างๆ

ส่วนบริเวณเหนือฝายที่สร้างสูงขึ้นมา 2 เมตรปริมาณตะกอนที่ไหลลงมาในช่วงฤดูฝนในปีเดียวจะเต็มทั้งหมด จะทำให้ตัวความจุของแม่น้ำลดลงไปด้วย เมื่อความจุของลำน้ำลดลงเมื่อมีน้ำหลากลงมาปกติเท่าเดิม น้ำจะสูงขึ้นเพราะว่าท้องน้ำขึ้นมาอีก 2 เมตร น้ำจะท่วมขยายพื้นที่มากขึ้น และมีการตกตะกอนที่รุนแรงขึ้น

เมื่อเข้าสู่ต้นฤดูฝนตะกอนที่ทับถมอยู่ในลำน้ำตอนเหนือเมื่อถูกน้ำชะ ลงไปตะกอนเหล่านี้จะมีความเข้มข้นของสารพิษค่อนข้างสูง กลายเป็นว่าน้ำในช่วงต้นฤดูฝนถ้ามีความเข้มข้นของสารพิษอยู่ระดับหนึ่งและบวกกับตะกอนที่อยู่หน้าฝายในสี่ฝายด้านบน จะทำให้ท้ายฝายของแม่น้ำกกมีความเข้มข้นของสารพิษมีมากขึ้น

 สิ่งที่น่าเป็นห่วงคือบริเวณที่ตากตะกอนสารพิษ จะเป็นฝุ่นในช่วงฤดูแล้งจะลมแรงฝุ่นอาจฟุ้งกระจาย เมื่อฝุ่นไปกับสารพิษจะไปทางอากาศ กลายเป็นว่าเดิมสารพิษอยู่ในแม่น้ำตอนนี้เอาสารพิษขึ้นมาไว้บนบกและทำให้แห้ง และขนส่งในระหว่างกระบวนการตรงนี้ถ้ามีการฟุ้งกระจายของฝุ่นตะกอนจะเข้าระบบทางเดินหายใจของคนทันที หรือไปติดตามผลผลิตทางการเกษตรที่ใช้กินผลเข้าสู่ร่างกายของคนได้ทันที

สิ่งเหล่านี้เป็นข้อสังเกตต้องมีการศึกษาให้รอบด้านจริงๆว่าโครงการนี้ตั้งต้นว่าจะลดปริมาณสารพิษในแม่น้ำโดยใช้เครื่องมือฝายและม่านดักตะกอนเครื่องมือนี้จะต้องไม่สร้างปัญหาต่อเนื่องในแง่ของการเพิ่มปริมาณสารพิษในบางพื้นที่หรือกระจายสารพิษในรูปแบบใหม่ๆเช่นฝุ่น

บริเวณก่อสร้างฝายดักตะกอนและม่านดักตะกอน จำนวน 4 แห่ง แม่น้ำกก อ.แม่อาย จ.เชียงใหม่

โครงการ ฝายดักตะกอนหรือม่านดักตะกอนเคยมีในประเทศไทยหรือไม่?---

นายมนตรี กล่าว่าการกำจัดตะกอนในโครงการกำหนดไว้สี่เดือนในช่วงฤดูแล้งไม่ได้มาก และข้อมูลยังไม่ทราบว่าสี่เดือนมีสารพิษลงมาเท่าไหร่ อาจจะเริ่มเดือนไหน? เพราะข้อมูลจริงๆของสารพิษเพิ่งตรวจพบในช่วงเดือนเมษายนเท่านั้น

ในประเทศไทยยังไม่มีแม่น้ำสายใหญ่ที่มีโครงการลักษณะแบบนี้ อาจจะมีการขุดตะกอน ที่ บ.แม่ตาว จ.ตาก แต่ก็เป็นลำห้วยขนาดเล็ก ไม่ใช่แม่น้ำขนาดขนาดใหญ่

ส่วนในต่างประเทศ ยังไม่เคยเห็นทำในแม่น้ำขนาดใหญ่ ที่เคยเห็นเป็นเหมือนทะเลสาบน้ำที่ไหลไม่แรง มีการปนเปื้อนใช้ทุนดักและดูดตะกอนขึ้นมา

อยากให้กรมทรัพยากรน้ำ เอาประสบการณ์จริงในต่างประเทศ ว่าที่ไหนทำและเปิดให้ดูเหมือนกัน จะได้ มีข้อดีข้อเสียหรือมีข้อจำกัดอะไรมากน้อยแค่ไหน

กรมทรัพยากรน้ำเตรียมนำเสนอและรัฐบาลเพื่ออนุมัติโครงการ ?

นายมนตรีกล่าวย้ำว่าสิ่งแรกที่กรมทรัพยากรน้ำ ควรได้รับความเห็นชอบจากประชาชนในพื้นที่ จากคณะกรรมการชุดเดิม ในรัฐบาลชุดที่แล้ว กรมทรัพยากรน้ำมีหน้าที่ที่จะจะต้องนำข้อมูลไปชี้แจงกับประชาชนในพื้นที่และรับฟังความคิดเห็น คณะกรรมการชุดที่แล้ว ที่มีนายประเสริฐ จันทรรวงทอง เป็นประธานฯ ยังไม่อนุมัติให้สร้าง ต้องรับฟังความคิดเห็นก่อน

เมื่อเปลี่ยนรัฐบาล ภาระหน้าที่นี้ กรมทรัพยากร จำเป็นต้องศึกษาผลกระทบ จะใช้ทางลัด จับใส่พาน เสนอให้กับรัฐมนตรีว่าการกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมคนใหม่ มาประกาศว่าจะสร้างเลยกังวลว่าจะเกิดความเสียหายกับรัฐมนตรีเอง

อยากเสนอให้กับรัฐมนตรี รัฐบาลที่มีอายุเพียงสี่เดือน ถ้าจะทำสิ่งที่มีคุณูปการอาจต้องให้กรมทรัพยากรน้ำ ทำรายงานศึกษาผลกระทบสิ่งแวดล้อม ที่เต็มรูปแบบและให้ประชาชนได้เข้ามามีส่วนร่วมอย่างเต็มที่ ให้ผลการศึกษาเป็นตัวชี้วัดสมควรทำหรือไม่ควรทำในตัวฝายหรือม่านดักตะกอน

โครงการนี้ไม่ใช่โครงการทดลอง ถ้าทำไปแล้วไม่มีจุดวกกลับ ทำแล้วสร้างแล้วความเสียหายเกิดขึ้น กับแม่น้ำทั้งสาย

ทางออกแก้ปัญหาสารพิษ?

ผู้ประสานงานกลุ่มเสรีภาพแม่น้ำโขง กล่าวว่าตัวเองเห็นด้วยกับข้อเสนอการแก้ปัญหาเห็นด้วยกับ 10 ข้อเสนอของภาคประชาชนและภาควิชาการในจังหวัดเชียงราย การแก้ปัญหาจะต้องแก้ปัญหาที่ต้นทางคือเหมืองในเขตต้นแม่น้ำกกและน้ำสาย และบางส่วนในต้นแม่น้ำโขงในประเทศเมียนมา

อ่านเพิ่มเติม : เครือข่ายประชาชน ยื่น 10 ข้อ "รัฐบาลอนุทิน" แก้สารปนเปื้อนแม่น้ำกก https://www.thaipbs.or.th/news/content/357272

รัฐบาลจะต้องแสดงเจตจำนงของรัฐบาลให้ชัดว่าอยากเข้ามาแก้ปัญหานี้จริงจังไม่ว่าพื้นที่นั้นจะอยู่ภายใต้เขตของชนกลุ่มน้อย หรือเขตตรงไหนก็ตาม ตรงนั้นก็เป็นเขตอธิปไตยของประเทศเมียนมา ต้องแสดงเจตจำนงทางการเมืองให้ชัดเจนส่งสัญญาณให้ชัดไปถึงทุกๆกลุ่มที่สำคัญต้องมีมาตรการที่จะต้องดำเนินการควบคู่ไปด้วย

สำหรับแผนการสร้างฝายดักตะกอนระยะสั้น จำนวน 4 แห่ง กรมทรัพยากรน้ำ ได้เสนอรูปแบบและการดักตะกอนที่เหมาะสมเบื้องต้น ในรูปแบบและวิธีการ คือ การใช้ม่านดักตะกอน (Silt Screen)ร่วมกับโครงสร้างบ่อตกตะกอนทำจากแท่งคอนกรีต โดยฐานรากสองแบบ คือ แบบมีเหล็กเสียบฝังยึด หรือ แบบมีการตอกเข็มพืด ซึ่งจะใช้งานแตกต่างกันขึ้นอยู่กับลักษณะของฐานราก ในตำแหน่งที่สร้างฝาย

ส่วนงบประมาณที่คาดว่าจะการก่อสร้างฝาย-ม่านดักตะกอน ฝายแรก 13 ล้านบาท ฝายที่สอง 81 ล้านบาท ฝายที่สาม 19 ล้านบาท และฝายที่สี่ 60 ล้านบาท รวมเงินก่อสร้างทั้งสี่ฝาย 173 ล้านบาท

งบประมาณการก่อสร้างฝายดักตะกอนและม่านดักตะกอน 4 แห่ง อ.แม่อาย จ.เชียงใหม่

ทั้งนี้งบประมาณยังไม่รวมงบประมาณที่จะขนตะกอนดินที่ปนเปื้อนไปกำจัด ซึ่งกรมทรัพยากรน้ำจะประชุมหาแนวทางจัดการตะกอนร่วมกับกรมควบคุมมลพิษ และกลุ่มอุตสาหกรรมการจัดการเพื่อสิ่งแวดล้อม สภาอุตสาหกรรมแห่งประเทศไทย เพื่อให้ได้รูปแบบที่เหมาะสมต่อไป

ส่วนการขออนุญาตพื้นที่ก่อสร้าง จะมีการหารือกับ กรมป่าไม้ กรมอุทยานแห่งชาติสัตว์ป่าและพันธุ์พืช และกรมเจ้าท่าต่อไป โดยตำแหน่งการก่อสร้างฝายจะมีการปรับให้สอดคล้องกับกับการรับฟังความเห็นของประชาชน

สำหรับการแก้ปัญหาสารพิษแม่น้ำกก สาย รวก โขง มีรายงานว่าวันที่ 9 ต.ค.68 นายสุชาติ ชมกลิ่น รองนายกรัฐมนตรี และรัฐมนตรีว่าการกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม จะลงพื้นที่ อ.แม่อาย จ.เชียงใหม่ และ อ.เมือง จ.เชียงราย เพื่อติดตามการแก้ปัญหาและดูจุดที่จะมีการก่อสร้างฝายและม่านดักตะกอน พร้อมกับรับฟังความคิดเห็นของชาวบ้าน และหน่วยงานที่เกี่ยวข้องในการแก้ปัญหาต่อไป