‘ซอมบี้’ คือองค์ประกอบสำคัญในหนังและซีรีส์สยองขวัญหลายเรื่อง แม้จะเป็นเรื่องแต่งเพื่อความบันเทิง แต่ในโลกความเป็นจริงดันมี ‘แผนรับมือ’ เป็นเรื่องเป็นราว

คำว่า ‘zombie’ หรือซอมบี้ในพจนานุกรม Cambridge หมายถึง “สิ่งมีชีวิตอันน่ากลัวในเรื่องแต่ง เป็นคนตายฟื้นคืนชีพกลับมา แต่ไม่มีความเป็นมนุษย์ คิดไม่ได้ และมักจะมีการถ่ายทอดให้ซอมบี้จู่โจมและกินคนเป็น” ส่วนในภาษาไทย คำที่ใกล้เคียงกับซอมบี้คงจะเป็น ‘ผีดิบ’ ซึ่งราชบัณฑิตยสถานนิยามว่าเป็น “ศพที่ฝังไว้ไม่นิยมเผา” หรือ “ผีชนิดหนึ่งเป็นศพเดินได้”

ความหมายเหล่านี้ก็ตรงกับซอมบี้ที่เราเห็นกันในหนังและซีรีส์ แต่แท้จริงแล้ว เรื่องราวของ ‘ซอมบี้’ นั้นย้อนกลับไปไกลถึงยุคอาณานิคม และแผนรับมือซอมบี้ก็เพิ่งจะเกิดขึ้นไล่เลี่ยกับความนิยมของสื่อบันเทิงซอมบี้ทั่วโลกช่วง 2 ทศวรรษที่ผ่านมา

ผู้คนในริโอ เดอ จาเนโร ออกมาเดินเลียนแบบซอมบี้ประจำปี 2017 (ภาพจาก: Mauro Pimentel/AFP)

ซอมบี้: จาก ‘ทาสผู้ถูกสาปให้ทำงานชั่วกัลป์’ สู่ ‘เชื้อเขมือบคน’

ก่อนที่จะออกอาละวาดกินเนื้อคน ซอมบี้คือความเชื่อ (ปนมายาคติ) ในเฮติช่วงศตวรรษที่ 17-18 ตอนนั้น แซงต์-โดแมงก์ (Saint-Domingue) – หรือดินแดนเฮติในปัจจุบัน – ยังอยู่ภายใต้การปกครองของฝรั่งเศส ชาวแอฟริกันผิวดำถูกส่งมาค้าทาสในไร่อ้อยน้ำตาล ทาสจำนวนไม่น้อย “ทำงานจนตัวตาย” ภายในเวลาไม่กี่ปี หลายคนจึงคิดปลิดชีวิตทวงสิทธิ์เหนือชีวิตตัวเองเป็นครั้งสุดท้าย ให้ความตายนั้นนำพาพวกเขาหวนคืนสู่แอฟริกาบ้านเกิดอันแสนสงบสุข ปัญหาอยู่ที่ว่า การฆ่าตัวตายทำให้คนคนนั้นกลายเป็น ‘ซอมบี้’ ทาสผู้ไร้ชีวิตที่ยังคงเป็นทาสอยู่ ซึ่งไม่มีวันที่จะได้กลับไปสู่มาตุภูมิได้อย่างแท้จริง

ข้ามมาที่ปี ค.ศ. 1804 หลังการปฏิวัติเฮติ (Haiti Revolution) สิ้นสุดลง เรื่องซอมบี้ก็เกี่ยวพันกับเรื่องไสยศาสตร์ กล่าวกันว่าในศาสนาวูดูเฮติ (Haitian Voodoo) หมอผีที่เรียกว่า ‘โบกอร์ (bokor)’ ปลุกคนตายให้ฟื้นมาเป็นซอมบี้เพื่อเป็นแรงงานฟรีหรือใช้ให้ทำเรื่องชั่วร้ายแทน ถ้ามองตามกรอบแนวคิดหลังยุคอาณานิคม ซอมบี้วูดูนั้นเป็นมรดกจากการค้าทาส และความกังวลของผู้ที่เพิ่งจะเป็นไทได้ไม่นาน ซอมบี้วูดูและคุณไสยเฮติที่ว่านี้กลายเป็นที่มาของหนังสือ ‘The Magic Island’ ในปี ค.ศ. 1929 ซึ่งเชื่อกันว่าเป็นแรงบันดาลใจให้ภาพยนตร์เรื่อง ‘White Zombie’ (ค.ศ. 1932) อีกทีหนึ่ง

ซอมบี้จากหนังเรื่อง Night of the Living Dead ที่สร้างภาพจำของซอมบี้ให้เป็น “ผีดิบกินคน” จนถึงปัจจุบัน (ภาพจาก: BFI)

ตัดมาที่โลกแห่งพ็อปคัลเจอร์ ซอมบี้ได้ปฏิวัติวงการหนังสยองขวัญหลังจากที่ ‘Night of the Living Dead’ ของจอร์จ โรเมโร (George Romero) ออกฉายในปี ค.ศ. 1968 ไม่เพียงแต่ Night of the Living Dead จะเป็นหนังเรื่องแรกที่นำเสนอภาพ “ซอมบี้ล่าเนื้อคน” แบบที่เราคุ้นเคยกัน แต่ก็แฝงการวิพากษ์วิจารณ์สังคมอเมริกันและการต่อสู้ของคนผิวสีอีกด้วย 10 ปีต่อมา โรเมโรได้สร้าง ‘Dawn of the Dead’ ซึ่งดำเนินเรื่องในห้างสรรพสินค้า ซอมบี้จึงกลายเป็นสิ่งเปรียบเปรยถึง “คนคลั่งบริโภคนิยม (consumerist)” ในยุคนั้น... และอาจรวมถึงยุคนี้ด้วย

ช่วงกลางทศวรรษที่ 1990 ถึงต้นทศวรรษที่ 2000 โลกรู้จักซอมบี้มากขึ้นผ่านแฟรนไชส์วิดีโอเกมและหนัง ‘Resident Evil’ และเวลาไล่เลี่ยกัน หนังเรื่อง ‘28 Days Later’ (ค.ศ. 2002) จากเกาะอังกฤษเป็นจุดเริ่มต้นหนังชุดซอมบี้ที่แฝง ‘ฉากทัศน์ทางภูมิรัฐศาสตร์’ เกี่ยวกับการจำกัดเขตแดนเพื่อควบคุมไม่ให้เชื้อ (ซอมบี้) ระบาดไปทั่วโลก ส่วนหนังไทยช่วงปี 2000 เองก็เริ่มมีซอมบี้เข้ามาสร้างความสยองขวัญ เช่น ‘ขุนกระบี่ ผีระบาด’ (พ.ศ. 2547) ที่สร้างในช่วงการระบาดของโรคซาร์ส และ ‘5 แพร่ง ตอน Backpackers’ (พ.ศ. 2552) ซึ่งพูดถึงการลักลอบขนยาเสพติดผ่านคนข้ามชาติผิดกฎหมายไปในตัว

คงจะไม่ผิดนักหากจะบอกว่า กระแสสื่อซอมบี้มาถึงยุครุ่งเรืองช่วงทศวรรษที่ 2010 จากปรากฏการณ์ซีรีส์ ‘The Walking Dead’ (ค.ศ. 2010-2022) ซึ่งดัดแปลงมาจากคอมิกส์ชื่อเดียวกัน ซีรีส์เรื่องนี้ทำยอดคนดูบนหน้าจอทีวีในอเมริกาทะลุหลัก 10 ล้านคนเป็นเรื่องท้าย ๆ ก่อนที่สตรีมมิงจะมาดิสรัปวงการสื่อเก่า ส่วนฟากวิดีโอเกมก็มี ‘The Last of Us’ (ค.ศ. 2013) ที่ได้รับคำวิจารณ์เชิงบวกและความนิยมไปทั่วโลก จนสร้างเกมภาคต่อและเวอร์ชันทีวีซีรีส์ตามมา ในทศวรรษเดียวกันนี้เอง ก็มีคนคิดแผนรับมือซอมบี้ระบาดแบบทีเล่นทีจริง ซอมบี้จึงไม่ได้เป็นเรื่องความบันเทิงเพียงอย่างเดียวอีกต่อไป

Norman Reedus (ขวา) ผู้รับบท Daryl ในซีรีส์ The Walking Dead กำลังเล่นกับแฟนคลับที่แต่งตัวเป็นซอมบี้ เมื่อปี 2013 (ภาพจาก: Mandy Cheng/AFP)

มนุษยชาติจะรอดได้อย่างไรหากซอมบี้มีจริง ?

ในหนังและซีรีส์เรื่องต่าง ๆ สหรัฐอเมริกาถือเป็นประเทศที่ชอกช้ำจากภัยคุกคามทุกรูปแบบเท่าที่มนุษย์จะจินตนาการได้ ดังนั้น เลยไม่น่าแปลกใจที่ทางการสหรัฐฯ จะคิดแผนการรับมือซอมบี้ระบาด – แม้จะฟังดูตลกก็ตามที

ในปี ค.ศ. 2011 หน่วยบัญชาการยุทธศาสตร์สหรัฐ (USSTRATCOM) ได้เผยแพร่ ‘แผนป้องกันการยึดครองของซอมบี้ (Counter-Zombie Dominance)’ ความยาว 31 หน้าภายใต้รหัส ‘CONPLAN 8888-11’ แรกเริ่มเดิมที CONPLAN 8888-11 เป็นแค่แผนฝึกกองกำลังสำรอง โดยใช้ซอมบี้เป็นสถานการณ์สมมติเพื่อหลีกเลี่ยงการอ้างถึงศัตรูในโลกความเป็นจริง แต่แผนที่ฟังดูตลกเช่นนี้กลับมีรายละเอียดที่เป็นประโยชน์ในการรับมือสถานการณ์ฉุกเฉินในมิติการทหารและการเมือง รวมถึงปลูกฝังทักษะการคิดวิเคราะห์เชิงกลยุทธ์อย่างแนบเนียนอีกด้วย

ผู้คนในปารีสแต่งตัวเป็นซอมบี้เพื่อฉลองวันฮาโลวีนประจำปี 2009 (ภาพจาก: Francois Guillot/AFP)

แผน CONPLAN 8888-11 วางโครงสร้างการปฏิบัติการทางทหารคร่าว ๆ ทั้งในเชิงรุกและรับหากภัยซอมบี้เกิดขึ้น โดยแบ่งออกเป็น 6 เฟส ตั้งแต่การประเมินแวดล้อมเบื้องต้น การควบคุมสถานการณ์ ไปจนถึงการกลับสู่สภาวะปกติ ทั้งนี้ สิ่งที่ทหาร ผู้บังคับบัญชา และผู้มีอำนาจต้องรู้เป็นอันดับแรก ๆ ก็คือ ประเภทซอมบี้ที่ออกมาอาลวาด เนื่องจากการรับมือและกำจัดซอมบี้นั้นแตกต่างกันไปตามประเภท แผน CONPLAN 8888-11 แยกซอมบี้ไว้ 8 ประเภทโดยอิงจากพ็อปคัลเจอร์และเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นจริง สรุปได้คร่าว ๆ ดังนี้

ซอมบี้จากการติดเชื้อ (Pathogenic Zombies/PZ) เป็นซอมบี้ที่เกิดจากการติดเชื้อไวรัส แบคทีเรีย หรือการระบาดของโรคอื่น ๆ
ซอมบี้กัมมันตรังสี (Radiation Zombies/RZ) เป็นซอมบี้ที่เกิดจากการสัมผัสรังสีแม่เหล็กไฟฟ้ามากเกิน หรืออนุภาคกัมมันตรังสี
ซอมบี้ปีศาจมนต์ดำ (Evil Magic Zombies/EMZ) เป็นซอมบี้ที่เกิดจากการปลุกผีผ่านไสยศาสตร์มืด
ซอมบี้อวกาศ (Space Zombies/SZ) เป็นซอมบี้ที่ติดเชื้อจากรังสีหรือสารจาก ‘นอกโลก (extra-terrestrial)’
อาวุธซอมบี้ (Weaponized Zombies/WZ) เป็นซอมบี้ที่มีคนจงใจสร้างขึ้นผ่านการดัดแปลงชีวภาพหรือชีวกลศาสตร์ โดยมีจุดประสงค์เพื่อใช้เป็นอาวุธ
ซอมบี้แบบอาศัยร่าง (Symbiant-Induced Zombies/SIZ) เป็นซอมบี้ที่เกิดจากปรสิตหรือสิ่งมีชีวิตอื่นเข้ามาอาศัยในร่างโฮสต์ โฮสต์จะมีอาการคล้ายซอมบี้จากการติดเชื้อ (PZ)
พืชผักซอมบี้ (Vegetarian Zombies/VZ) เป็นซอมบี้ที่ระบาดในพืชผักผลไม้แบบเกม ‘Plants Vs. Zombies’ แม้พืชผักซอมบี้จะกินพืชผักด้วยกันเอง ไม่ได้กินคน แต่ซอมบี้ประเภทนี้ก็อาจทำให้ธัญพืชสำคัญ ๆ อย่างข้าวโพด ข้าว และถั่วเหลืองหมดไป หรือนำไปสู่ภาวะพืชพันธุ์ล้มตาย
ไก่ซอมบี้ (Chicken Zombies/CZ) เป็นซอมบี้ที่มาจากข่าวจริงเมื่อปี ค.ศ. 2006 ในรัฐแคลิฟอร์เนีย เมื่อมีเกษตรกรใช้ก๊าซคาร์บอนมอนอกไซด์กำจัดแม่ไก่ที่ออกไข่ไม่ได้แล้ว แม้จะตายไปแล้ว แต่แม่ไก่บางส่วนกลับฟื้นขึ้นมา ก่อนที่จะตายจริง

ตัวละครซอมบี้จากวิดีโอเกม Plants vs. Zombies Garden Warfare 2 ที่กลายเป็นตัวอย่างซอมบี้ประเภท VZ (ภาพจาก: Christian Petersen/Getty Images/AFP)

อย่างที่เราพอจะเดาได้ว่า การกำจัดซอมบี้ที่ดีที่สุดคือ ‘การทำลายเซลล์ประสาท’ (หรือการโจมตีที่หัว) และถ้าอยากให้ซอมบี้ “ตายสนิท” จริง ๆ ก็ต้องใช้ไฟเผา แผน CONPLAN 8888-11 ก็ระบุว่าในปฏิบัติการทหาร วิธีการโจมตีที่หัวและใช้ไฟเผาสามารถกำจัดซอมบี้ได้ทุกประเภท ยกเว้นซอมบี้ปีศาจมนต์ดำ (EMZ) ที่ต้องพึ่งอนุศาสนาจารย์เท่านั้น ส่วนในเชิงกฎหมาย การกำจัดซอมบี้ไม่มีความผิด เนื่องจากซอมบี้เป็นภัยต่อมนุษย์ ทั้งนี้ กองทัพจะกำจัดซอมบี้ได้ ต้องปฏิบัติให้สอดคล้องกับกฎหมายตามภาวการณ์ เช่น กฎอัยการศึก (martial law) กฎบัตรสหประชาชาติ (UN Charter) กฎการปะทะ รวมไปถึงกฎหมายระหว่างประเทศต่าง ๆ

หน้าปกของหนังสือการ์ตูน Preparedness 101: Zombie Pandemic (ภาพจาก: CDC)

ในปี ค.ศ. 2011 ปีเดียวกันนี้ ศูนย์ควบคุมโรคติดต่อสหรัฐ (CDC) ออกหนังสือการ์ตูน ‘Preparedness 101: Zombie Pandemic (การเตรียมตัวฉบับเบื้องต้นเมื่อเกิดซอมบี้ระบาด)’ มีจุดประสงค์เพื่อสร้างความตระหนักแก่ประชาชนทั่วไปเกี่ยวกับการเตรียมตัวยามภัยพิบัติโดยใช้ซอมบี้เรียกความสนใจ เนื้อเรื่องแบ่งออกเป็น 2 ส่วน ส่วนแรกอยู่ที่ ‘ทอดด์’ และ ‘จูลี’ ประชาชนธรรมดาผู้เผชิญเหตุซอมบี้ระบาดช่วงข้ามคืน อีกส่วนหนึ่งพูดถึงการเร่งผลิตวัคซีนภายใต้การนำของ ‘ดร.กรีนน์’ และสถานการณ์ในศูนย์พักพิงชั่วคราว

ตลอดทั้งเรื่อง Preparedness 101: Zombie Pandemic สอดแทรกวิธีการปฏิบัติตัวเมื่อภัยพิบัติ (กำลังจะ) เกิดขึ้น ทั้งช่องทางติดตามข้อมูลจากทางการ การเตรียมของยังชีพฉุกเฉิน และมาตรการดูแลผู้ประสบภัยของรัฐ แต่หนังสือการ์ตูนเรื่องนี้ก็ไม่ทิ้งรายละเอียดสำคัญเกี่ยวกับซอมบี้ – ต่อให้จะเป็นเรื่องแต่งก็ตาม – กล่าวคือ ซอมบี้เหล่านี้มักจะเคลื่อนไหวช้าหรือไม่ก็ซ่อนตัวในเวลากลางวัน และคนที่ติดเชื้อซอมบี้ ‘Z5N1’ 1 คนสามารถแพร่เชื้อไปสู่คนอื่นอีก 21 คน

ส่วนเราชาวไทยก็สามารถเตรียมตัวและข้าวของจำเป็นไว้ล่วงหน้าได้ หากเกิดภัยพิบัติ โรคระบาด สถานการณ์ร้ายแรง หรือแม้แต่ซอมบี้อาลวาด จะได้รับมืออย่างทันท่วงที โดยสิ่งที่ควรมีไว้ในเสบียงฉุกเฉินติดบ้าน ได้แก่

น้ำดื่ม อาหารแห้ง อาหารกระป๋อง และอาหารกึ่งสำเร็จรูปต่าง ๆ โดยจัดไว้ให้พอสำหรับ 3 วันเป็นอย่างน้อย
แบตเตอรี่ ไฟฉาย ไฟแช็ก ไม้ขีดไฟ วิทยุพกพาฉุกเฉิน มือถือพร้อมแบตเตอรี่ชาร์จไฟสำรอง
เข็มทิศและแผนที่ ในกรณีที่เชื่อมต่อสัญญาณใด ๆ ไม่ได้
ชุดปฐมพยาบาล ยาสามัญประจำบ้าน และยาส่วนตัวที่จัดไว้ให้พอสำหรับ 7 วันเป็นอย่างน้อย
เสบียงและอุปกรณ์เฉพาะอื่น ๆ สำหรับทารก เด็กเล็ก ผู้พิการ และผู้สูงอายุ
มีดพก เชือก กรรไกร ไขควง ประแจ ซึ่งเป็นอุปกรณ์สารพัดประโยชน์ (รวมถึงเป็นอาวุธป้องกันตัวจากซอมบี้)

หากรับมือดี ซอมบี้อยู่ใกล้แค่ไหนก็ไม่ต้องกลัวมากนัก เหมือนพี่ผู้ชายคนนี้ในมาดริด (ภาพจาก: Bru Garcia/AFP)

หลายคนอาจมองว่าซอมบี้เป็นเรื่องแต่งไร้สาระที่ไม่มีวันเกิดขึ้นจริง ทว่าซอมบี้ได้แฝงอยู่ในเรื่องใกล้ตัวหลายเรื่อง ตั้งแต่พ็อปคัลเจอร์ไปจนถึงความมั่นคงของประเทศ และซอมบี้ก็เป็นสิ่งสะท้อน ‘ความกลัว’ ของมนุษย์มาโดยตลอด ความกลัวที่ว่านี้สามารถสอนให้เรารู้จักเตรียมตัวเตรียมใจเอาไว้เมื่อเกิดเหตุเหนือความคาดหมายใด ๆ อีกแง่หนึ่ง เมื่อพิจารณาประวัติศาสตร์ยุคอาณานิคมอย่างที่ได้เล่าไป สิ่งที่น่ากลัวที่สุดอาจไม่ใช่ซอมบี้หรือสัตว์ประหลาดใด ๆ หากแต่เป็น ‘มนุษย์’ ที่ขูดรีดและทำร้ายเพื่อนมนุษย์ด้วยกันเอง

สำรวจจักรวาล 'ความกลัว' ในมุมมองต่าง ๆ ไปกับเนื้อหาจาก Thai PBS

อ้างอิง

The 28 Days Later franchise redefined zombie films. But the undead have an old, rich and varied history, The Conversation
Are You Prepared for a Zombie Apocalypse? The U.S. Government Is, History
CONPLAN 8888, U.S. Strategic Command
Our top 10 objects for surviving a zombie apocalypse, Mused (V&A)
Preparedness 101: Zombie Pandemic, Centers for Disease Control and Prevention
The Tragic, Forgotten History of Zombies, The Atlantic
Why Night of the Living Dead was a big-bang moment for horror movies, BFI
Zoinks! Tracing The History Of 'Zombie' From Haiti To The CDC, NPR

ติดตามบทความและเรื่องราวทันทุกกระแสที่ Thai PBS NOW: www.thaipbs.or.th/now

ซอมบี้ปลอมเดินโปรโมทซีรีส์ The Walking Dead: Dead City ในปี 2025 น่าคิดเช่นกันว่า หากเกิดซอมบี้จริง ๆ แล้วจะเป็นอย่างไร ? (ภาพจาก: Noam Galai/Getty Images via AFP)

สรุปประเด็นให้โดย Generative AI

เปิดที่มา ‘ซอมบี้’ และแผนรับมือของจริง