เอ่ยชื่อ “ผ้าถุง” สำหรับคนไทย ถือเป็นเครื่องนุ่งห่มที่คุ้นเคยมายาวนาน นอกจากการเป็นเครื่องนุ่งห่ม ผ้าถุงยังแฝงด้วยศิลปะที่งดงาม ตลอดจนสะทอนรื่องราวทางวัฒนธรรม

ผ้าถุง ยังมีอีกบริบทหนึ่งอันน่าสนใจ นั่นคือ การแฝงพลังใจ การเป็นสัญลักษณ์แห่งความโชคดี แคล้วคลาด ปลอดภัย ตามที่ปรากฎในหน้าข่าวกรณีความขัดแย้งในเวลานี้ “พกชายผ้าถุงแม่ไปรบ”

Thai PBS ขอนำเรื่องราวอันน่าสนใจของผ้าถุง ในหลากหลายบริบท มาบอกเล่ากัน

“ผ้าถุง” และนิยามความหมาย

ผ้าถุง หมายถึง เครื่องนุ่งห่มของผู้หญิง ลักษณะเป็นผ้าที่เย็บตะเข็บข้างไว้ด้วยกันเป็นลักษณะถุง ผ้าถุงเป็นหนึ่งในชนิดของผ้านุ่ง โดยเป็นเครื่องนุ่งห่มที่มีมาแต่โบราณ สวมใส่ทั้งในชีวิตประจำวันและในโอกาสพิเศษ

แนวคิดลวดลายของผ้าถุง ส่วนใหญ่ได้แรงบันดาลใจจากธรรมชาติ บางลวดลายจึงมีความคล้ายกับใบไม้ อาทิ ลายขิด ลายขอ ส่วนลายที่ได้รับความนิยม เช่น ลายดอกแก้ว ลายมุก ลายหงส์ ลายขอ และลายกุญแจ ปัจจุบันผ้าถุงผืนหนึ่งอาจไม่ได้ใช้ลายเดียว แต่มีการประยุกต์หลาย ๆ ลายเข้าด้วยกันเพื่อความสวยงาม

ลวดลายผ้าถุง

“ผ้าถุง” มีกี่แบบ ?

วัตถุดิบที่ใช้ผลิตผ้าถุง ส่วนใหญ่นิยมใช้ผ้าฝ้าย ผ้าไหม หรือผ้าซาติน ส่วนประเภทของผ้าถุงที่เป็นที่นิยม มีดังนี้

ผ้าถุงโบราณ เป็นผ้าถุงที่ทอเป็นผืนยาวแล้วนำมานุ่งแบบจับจีบ หรือที่เรียกว่า "ผ้าถุงจับมือ"
ผ้าถุงป้าย เป็นผ้าถุงที่เย็บสำเร็จรูป มีลักษณะเป็นผืนผ้าที่นำมาป้ายแล้วติดตะขอหรือกระดุม
ผ้าถุงสำเร็จ เป็นผ้าถุงที่เย็บสำเร็จรูปพร้อมใส่ มีทั้งแบบที่เป็นผืนผ้าที่นำมาพันรอบตัว และแบบที่มีลักษณะเป็นกระโปรง
ผ้าถุงรีดกาว เป็นผ้าถุงที่นำผ้ามาเย็บติดกับผ้ากาว เพื่อให้ผ้ามีความอยู่ทรงและง่ายต่อการนุ่ง

วิวัฒนาการ “ผ้าถุง” และการนุ่งผ้านุ่งต่าง ๆ ของชผู้คนแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

แต่เดิมผู้คนในแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ มักนุ่ง “เตี่ยว” ซึ่งเป็นผ้าผืนเล็กแคบยาว ทิ้งชายผ้าหน้าหลัง เมื่อเวลาผ่านไป จึงมีการเย็บชายผ้าติดกัน และแยกย่อยออกเป็นชื่อเรียกที่แตกต่างกันไป เช่น ผ้าถุง ผ้านุ่ง ผ้าซิ่น โสร่ง โจงกระเบน ฯลฯ

การนุ่งผ้าแบบโจงกระเบน นิยมในชาวไทย และเขมร มีที่มาจากคำว่า “โจง-จูง” แปลว่า โยง กับคำว่า “กระเบน” ที่แปลว่า หาง ลักษณะเป็นการจีบหรือม้วนชายผ้าด้านหน้ารวมกันอย่างที่เรียกว่า หางกระเบน แล้วโยงลอดหว่างขาไปเหน็บไว้ที่ขอบผ้านุ่ง

การนุ่งโจงกระเบนยุคโบราณ

ชาวเมียนมา นิยมนุ่งโสร่งที่เรียกว่า “โลนชี” โสร่งของเมียนมามีทั้งผ้าฝ้ายและผ้าไหม ของผู้หญิงจะมีลายเชิงด้านล่างและมีลวดลายเล็ก ๆ กระจายทั่วผืนผ้า ส่วนโสร่งของผู้ชาย สีไม่ฉูดฉาด เป็นลายตาราง หรือเป็นลายทางยาว

ด้านมาเลเซียและอินโดนีเซีย มีชื่อเสียงเรื่องการทำโสร่งเช่นกัน แต่มีลักษณะที่แตกต่างออกไป โสร่งของผู้คนแถบภาคพื้นสมุทร นิยมใช้ “ผ้าบาติก” รวมทั้งโสร่งที่เรียกว่า “ปาเต๊ะ” ที่มีลวดลายสีสันสดใส

นอกจากเป็นการสะท้อนเรื่องราวทางวัฒนธรรมการแต่งกาย การนุ่งผ้าถุง นุ่งโสร่ง ยังสะท้อนถึงภูมิปัญญาในการสร้างสรรค์ ที่เริ่มจากการใช้ผ้าเพียงผืนเดียว สู่การตัดเย็บเป็นผ้านุ่ง ผ้าถุง ก่อนจะพัฒนาไปเป็นการใส่ลวดลายสีสันสวยงาม กระทั่งกลายเป็นงานศิลปะที่ทรงคุณค่า

วิธีพิจารณา ผ้าถุง - ปาเต๊ะ – โสร่ง ใช้งานแตกต่างกันอย่างไร ?

ผ้าถุง ปาเต๊ะ และโสร่ง มีความแตกต่างกัน มีลักษณะการพิจารณาความแตกต่างเบื้องต้น ดังนี้

ผ้าถุง ทอจากผ้าฝ้าย ผ้าไหม หรือผ้าซาติน มีลวดลายตามธรรมชาติเป็นส่วนใหญ่
ปาเต๊ะ ส่วนใหญ่ผลิตจากผ้าฝ้าย ลวดลายโดดด่น ลายเชิง ลายดอกไม้ ลายเรขาคณิต ใช้ได้ทั้งชายและหญิง ไม่ว่าจะใช้นุ่ง หรือเป็นผ้าคลุมไหล่ รวมทั้งตัดเย็บเป็นชุดเดรส
โสร่ง มักมีลายตารางหรือลายทางที่ดูเรียบง่าย ส่วนใหญ่ใช้สำหรับผู้ชาย สวมใส่แทนกางเกง

ลวดลายผ้าปาเต๊ะ

โสร่ง

“ผ้าถุง” กับการเป็นส่วนหนึ่งของรัฐนิยม

ไม่เพียงแต่อยู่คู่กับคนไทยมายาวนาน ในช่วงเวลาหนึ่ง ผ้าถุง ยังได้รับการชูให้เป็นหนึ่งในเครื่องแต่งกายของประเทศ เหตุการณ์นี้เกิดขึ้นในสมัยรัฐบาล จอมพล ป. พิบูลสงคราม ที่มีความพยายามจัดระเบียบ “การแต่งกาย” ให้เป็นไปในรูปแบบรัฐนิยม

โดยมีการออกรัฐนิยมฉบับที่ 10 ลงวันที่ 15 มกราคม พ.ศ. 2484 ว่าด้วยเรื่อง เครื่องแต่งกายของประชาชนชาวไทย โดยลักษณะการแต่งกายธรรมดาสำหรับหญิง ประกอบไปด้วย หมวก เสื้อนอกคลุมไหล่ ผ้าถุง รองเท้ารัดส้นหรือหุ้มส้น และถุงเท้า ส่วนเครื่องแต่งกายทำงานทั่วไปสำหรับหญิง ประกอบไปด้วย หมวก เสื้อชั้นนอกคลุมไหล่ ผ้าถุง รองเท้าหุ้มส้นหรือรัดส้น

ภาพจากหนังสือ อนุสรณ์ ครบรอบ ๑๐๐ ปี ฯพณฯ จอมพล ป. พิบูลสงคราม ๑๔ กรกฎาคม ๒๕๔๐

รัฐในสมัยนั้นยังให้เหตุผลเรื่องการผลักดันให้สตรีนุ่งผ้าถุง เนื่องจากผ้าถุงประหยัดค่าใช้จ่ายมากกว่านุ่งกระโจงเบน พร้อมชี้ชวนว่า นอกจากจะเป็นประเพณีของไทยมาแต่เดิม ผ้าถุงยังเป็นสิ่งที่ทั่วโลกกำลังนิยมอยู่ด้วย (ในเวลานั้น) พร้อมกันนี้ในหลาย ๆ จังหวัดยังแต่งคำขวัญ “สวมหมวก ไว้ผมยาว นุ่งถุง สวมเสื้อ สวมถุงเท้าหุ้มส้นหรือรัดส้น” เพื่อเป็นการรณรงค์ด้วยอีกทาง

“ผ้าถุง” กับความเชื่ออันหลากหลาย

นอกจากใช้สวมใส่ และเป็นรากทางวัฒนธรรมอย่างหนึ่ง ผ้าถุง ยังมีบริบทด้านความเชื่อของผู้คน อาทิ ความเชื่อเรื่องพลังอำนาจและความศักดิ์สิทธิ์ หากผู้ชายเดินลอดราวตากเสื้อผ้าหรือของใช้ของผู้หญิงที่ใช้กับร่างกายในส่วนที่ต่ำกว่าเอวลงไป เช่น ผ้าถุง หรือชุดชั้นใน เชื่อว่าจะทำให้พลังอำนาจ รวมทั้งความศักดิ์สิทธิ์ของอาคมในตัว จะเสื่อมลง

ในมุมที่แตกต่างกัน ผ้าถุง กลายเป็นสัญลักษณ์แห่งพลังใจ ความแคล้วคลาดต่าง ๆ โดยชายไทยในสมัยโบราณมีความเชื่อว่า ก่อนที่จะเดินทางออกไปรบ หรือปฏิบัติภารกิจที่มีความเสี่ยง หากขอเศษผ้าถุงแม่ หรือขอชานหมากของพ่อ จะถือเป็นสิ่งคุ้มครองภัย เนื่องจากของทั้งสองสิ่ง เป็นตัวแทนความรักอันบริสุทธิ์ของพ่อแม่ สิ่งของเหล่านี้จึงเป็นเสมือนของศักดิ์สิทธิ์ และเป็นการสร้างขวัญกำลังใจให้กับลูก

ผ้าถุง ในบางบริบทยังเป็นสัญลักษณ์แห่งความโชคดี เหตุการณ์หนึ่งในวันสตรีสากล ปี 2021 ในประเทศเมียนมา มีกลุ่มสตรีในเมียนมา นำผ้าถุงมาผูกเป็นธงโบกสะบัด โดยเป็นการแสดงสัญลักษณ์ที่มีต่อรัฐบาล โดยพวกเธอเรียกปฏิบัติการนั้นว่า “การปฏิวัติผ้าถุง” ซึ่งกลุ่มสตรีเหล่านี้มีเหตุผลว่า ตามความเชื่อของชาวเมียนมา ผ้าถุงถูกใช้เป็นสัญลักษณ์แห่งความโชคดี แคล้วคลาดปลอดภัย

นอกจากนี้ครั้งหนึ่งในการประท้วงในเมียนมา ช่วงปี 1988 ผู้คนยังนำผ้าถุงมาใช้เป็นผ้าพันคอ เพื่อให้เกิดพลังใจและความโชคดี

ด้วยผ้าผืนเดียว สะท้อนเรื่องราว และรากทางวัฒนธรรมอย่างน่าสนใจ จึงไม่น่าแปลกใจที่ “ผ้าถุง” และผ้านุ่งชนิดอื่น ๆ จะยังคงอยู่คู่กับวิถีชีวิตผู้คนต่อไป ไม่ว่าโลกจะวิวัฒน์ไปแค่ไหนก็ตามที

อ้างอิง

รัฐประหารเมียนมา : ทำไมสตรีเมียนมาจึงใช้ผ้าถุงสู้กับเผด็จการ / BBC News ไทย
ย้อนดู “การแต่งกาย” สมัยจอมพล ป. รณรงค์ให้นุ่งผ้าถุง ชี้ทั่วโลกกำลังนิยม / ศิลปวัฒนธรรม

สรุปประเด็นให้โดย Generative AI

“ผ้าถุง” จากผ้าสวมใส่ สู่ความเชื่อและพลังใจ