12 สิงหาคม ของทุกปี ทุกคนทราบกันดีว่าเป็นวันแม่แห่งชาติ แต่นอกจากวันแม่แล้ว 12 สิงหาคม ยังเป็นวันช้างโลก (World Elephant Day) วันที่ถูกกำหนดขึ้นมาเพื่ออุทิศให้กับการอนุรักษ์และคุ้มครองสัตว์ป่าที่ได้รับการขนานนามว่ายักษ์ใหญ่ใจดี เนื่องด้วยด้วยพฤติกรรมที่น่ารัก มีความเป็นมิตรกับทุกเพศทุกวัย จึงไม่แปลกใจเลยว่าทำไมทุกคนถึงรักช้าง

Thai PBS ขอชวนทุกคนมาเปิดโลกของช้าง สัตว์ขนาดใหญ่ที่มีพละกำลังมหาศาล แต่เบื้องหลังความแข็งแกร่งนั้น ซ่อนไว้ซึ่งความอ่อนโยน ความฉลาด ความน่ารัก และเรื่องราวทางสังคมอันน่าทึ่งที่คุณอาจไม่เคยรู้มาก่อน เป็นการรวบรวมเรื่องราว และแง่มุมต่าง ๆ ที่จะทำให้ทุกคนยิ่งรักช้างมากยิ่งขึ้นกว่าเดิม

ช้างแม่แปรก หญิงแกร่ง ผู้นำฝูง

ช้างเป็นสัตว์สังคม มักอยู่อาศัยรวมในรูปแบบครอบครัวที่เรามักจะเรียกกันอย่างติดปากว่า "โขลงช้าง" ซึ่งโดยส่วนมากแล้วตามธรรมชาติของสัตว์โดยทั่วไปตัวผู้มักจะเป็นจ่าฝูง แต่ในโขลงช้างตัวเมียจะมีความเป็นอาวุโสที่ได้รับความเคารพมากที่สุดเป็น เป็นผู้นำของฝูงก็ว่าได้ เปรียบได้กับคุณย่าคุณยายที่เป็นศูนย์รวมของครอบครัวในวัยชรา โดยเราจะเรียกจ่าฝูงเหล่านี้ว่า แม่แปรก (แม่-ปะ-แหรก)

แม่แปรก ช้างตัวเมียผู้นำฝูง (Photo by Handout_Yunnan Forest Brigade/AFP)

แม่แปรกคือช้างอาวุโสที่มีอายุระหว่าง 40-70 ปี คอยดูแลเรื่องการเดินทาง การออกหาอาหารในแต่ละวัน คอยสอดส่องตั้งแต่เส้นทาง แหล่งอาหาร ระแวดระวังความปลอดภัยให้โขลง เป็นการนำประสบการณ์ที่ผ่านมาทั้งชีวิตมาปรับใช้ในการดูแลฝูง ส่วนลูกหลานของแม่แปรกก็จะเรียนรู้ทำตามอย่างเพื่อรับช่วงต่อ จวบจบวันที่แม่แปรกสิ้นอายุขัย ก็จะขึ้นเป็นผู้นำฝูงแทน

ช้างร้องไห้ น้ำตาที่ไหลอาจไม่ได้แปลว่าเสียใจเสมอไป

ส่วนหนึ่งจากความน่ารักที่เราสังเกตเห็นมักจะมาจากการแสดงออกทางอารมณ์อย่างชัดเจน เช่น อาการดีใจ การแสดงความยินดี จนเราอาจเผลอคิดไปว่ามันสามารถแสดงอารมณ์ทุกได้อย่างชัดเจนเหมือนมนุษย์ ดังนั้นพอเราเห็นช้างร้องไห้ก็อาจพาลคิดไปว่ามันเสียใจ หลั่งน้ำตาให้กับความเศร้า แต่ในความเป็นจริงแล้ว มันไม่ได้ร้องไห้เพื่อแสดงอารมณ์เศร้าเหมือนมนุษย์เสมอไป แต่เป็นการใช้น้ำตาที่ไหลออกมาชะล้างสิ่งสกปรกในดวงตาหล่อลื่นให้ดวงตาชุ่มชื่นอยู่เสมอเสียมากกว่า

น้ำตาช้างที่อาจไม่ได้เกิดจากความเสียใจ (Photo by Manan VATSYAYANA/AFP)

โดยถ้าเราสังเกตดูให้ดีจะพบว่าเวลาที่น้ำตาไหล น้ำตาของมันไม่ได้ไหลลงมาอาบแก้มแบบมนุษย์ แต่จะไหลออกมาตามรูระบายน้ำตาและจมูก คล้ายกับมีแอ่งน้ำขนาดเล็กขังอยู่ในบริเวณดวงตา ซึ่งอาจเกิดมาจาก อาการระคายเคือง และการปรับตัวของร่างกาย แต่ถึงอย่างไรก็ตามไม่ใช่ว่าช้างจะไม่มีอาการเสียใจ แต่น้ำตาที่ไหลอาจไม่ได้แปลว่าเสียใจเสมอไป

งวงมหัศจรรย์ ความลับที่ซ่อนอยู่ในจมูกช้าง

เป็นที่ทราบกันว่าจมูกของช้างก็คืองวง อวัยวะสุดโดดเด่นที่ทำให้เราจดจำลักษณะของช้างได้เป็นอย่างดีมาตั้งแต่เด็ก แต่มันไม่ได้ทำหน้าที่หายใจ ดูดน้ำ พ่นน้ำ หรือหยิบอาหารเข้าปากแต่เพียงอย่างเดียว ยังมีความมหัศจรรย์ที่ซ่อนอยู่ในงวงเพราะภายในงวงนั้นประกอบไปด้วยเส้นประสาทและกล้ามเนื้อนับหมื่นมัด จึงทำให้งวงมีความอ่อนนุ่ม ยืดหยุ่น และสูดดมกลิ่นแหล่งน้ำที่อยู่ไกลออกไปได้หลายกิโลเมตรในหน้าแล้ง

งวงช้าง แขนเหล็กอันทรงพลัง (Photo by John MACDOUGALL/AFP).

กล้ามเนื้อนับหมื่นมัดทำให้งวงช้างเปรียบได้กับแขนเหล็กอันทรงพลังที่สามารถโอบ ดึง หยิบ จับ อาหารเพื่อใช้ในการดำรงชีวิต มีความแข็งแรง สามารถยกของหนัก ๆ ได้หลายร้อยกิโลกรัม ใช้ถางทางเดินในป่า เคลียร์พื้นที่ เพื่อหาอาหารหรือสร้างเส้นทางให้ฝูงของตนเอง นอกจากนี้ยังสามารถใช้แสดงอารมณ์ แสดงความรู้สึก สื่อสารความสัมพันธ์ที่มีระหว่างกันและกัน และที่พิเศษที่สุดก็คือสามารถใช้วัดแรงสั่นสะเทือนบริเวณพื้นดิน ตรวจหาช้างตัวอื่นที่อยู่ภายในบริเวณใกล้เคียง

หูช้าง เสารับสัญญาณระยะไกล

หูที่มีขนาดใหญ่โดดเด่นนั้น ไม่ได้มีไว้เพื่อการรับฟังเพียงอย่างเดียว แต่มันยังสามารถจับสัญญาณจากเสียงระยะไกลผ่านคลื่นเสียงความถี่ต่ำที่เกินกว่ามนุษย์จะได้ยิน เสียงนี้สามารถเดินทางไปได้ไกลหลายกิโลเมตร ทำให้พวกมันสามารถสื่อสารเตือนภัย หรือหาคู่ที่อยู่ห่างไกลออกไปได้ ใบหูที่มีขนาดใหญ่ทำหน้าที่เหมือนจานดาวเทียมช่วยรวบรวมคลื่นเสียงจากระยะไกล ทำให้ได้ยินเสียงต่าง ๆ ได้ดี แม้เสียงนั้นจะเบามากเพียงใดก็ตาม

ใบหูช้างรับเสียงระยะไกลผ่านคลื่นความถี่ต่ำ (Photo by Michele Spatari/AFP)

นอกจากนี้หูยังมีส่วนสำคัญในการปรับอูณหภูมิภายในร่างกาย เพราะใบหูนั้นเต็มไปด้วยเส้นเลือดฝอยจำนวนมหาศาล ในยามที่อากาศร้อนจะสูบฉีดเลือดให้ไหลเวียนผ่านใบหู พอกระพือหูไปมาก็จะเกิดลมพัดผ่านเส้นเลือดฝอย ซึ่งจะช่วยให้เลือดเย็นตัวลงอย่างรวดเร็ว หลังจากนั้นเลือดที่เย็นตัวลงจะไหลเวียนกลับเข้าสู่ร่างกาย ทำให้อุณหภูมิภายในร่างกายลดลง ความร้อนที่ได้รับก็จะบรรเทาลง

สมองช้าง ฉลาดและความจำดี

ช้างคือหนึ่งในสัตว์ที่ถูกนำมาฝึกเพื่อสร้างความบันเทิงให้มนุษย์ เพราะเป็นสัตว์ขึ้นชื่อเรื่องความฉลาด มีความสามารถในการเรียนรู้ จากการสำรวจพบว่าช้างเป็นสัตว์บกที่มีสมองที่ใหญ่ที่สุด มีน้ำหนักสมองเฉลี่ยถึง 5 กิโลกรัม สมองที่มีขนาดใหญ่ช่วยทำให้จดจำทุกอย่างได้เป็นอย่างดี ไม่ว่าจะเป็นเส้นทาง ใบหน้า หรือเหตุการณ์ที่ผ่านมาในอดีต ใครดีใครร้ายด้วยสามารถจดจำได้หมด จึงมักแสดงพฤติกรรมที่น่ารักกับคนที่มิตร และจดจำคนเหล่าน้้นไว้ในสมองของมัน

ช้าว สัตว์บกที่มีสมองที่ใหญ่ (Photo by Nicolas TUCAT/AFP)

นอกจากนี้ยังมีความฉลาดทางอารมณ์ มีความเห็นอกเห็นใจซึ่งกันและกัน โดยเฉพาะกับช้างด้วยกันเอง เช่น หากสมาชิกในโขลงตัวใดตัวหนึ่งได้รับบาดเจ็บ และไม่สามารถเดินได้ ตัวที่เหลือก็จะพยายามเดินให้ช้าลงเพื่อให้เดินไปด้วยกันได้ หรือหากมีตัวใดติดหล่ม ตัวที่เหลือก็จะช่วยกันพยายามดึงตัวที่ติดหล่มให้เป็นอิสระ และถ้าหากได้ยินเสียงเรียกร้องขอความช่วยเหลือ สมาชิกในฝูงก็พร้อมที่จะเข้าช่วยเหลือโดยทันที

เห็นถึงความน่ารักของสัตว์คู่บ้านคู่เมืองตัวนี้มากขึ้นกว่าเดิมกันแล้วใช่ไหมครับ เห็นตรงกันใช่ไหมครับว่าช้างคือสิ่งมีชีวิตที่เต็มไปด้วยอารมณ์และความรู้สึก มีสังคมที่น่ารัก มีพฤติกรรมที่น่าเอ็นดู และมีความมหัศจรรย์ซุกซ่อนอยู่ภายในร่างกายขนาดใหญ่อีกมากมาย การได้เรียนรู้เรื่องราวเหล่านี้ทำให้เราเข้าใจและตระหนักได้ว่าทำไมเราจึงควรปกป้องและดูแล "ยักษ์ใหญ่ใจดี" เหล่านี้ให้อยู่กับเราไปนาน ๆ สมกับปณิธานในวันช้างโลกที่ถูกกำหนดขึ้นมาเพื่ออุทิศให้กับการอนุรักษ์และคุ้มครองนั่นเอง

ติดตามเรื่องราวที่น่าสนใจเกี่ยวกับช้างไปกับ Thai PBS

อ้างอิง

เกร็ดความรู้: ช้างป่า จักรกลแห่งพงไพร โดย มูลนิธิสืบนาคะเสถียร
แม่แปรก คุณยายผู้นำฝูง โดย กลุ่มใบไม้

สรุปประเด็นให้โดย Generative AI

เปิดโลกช้าง เรื่องน่ารู้ ยิ่งรู้ยิ่งรัก