ประวัติศาสตร์ที่ผ่านมาบอกกับเราว่าสงครามไม่เคยสร้างสิ่งดี ๆ ให้เกิดขึ้น สร้างแต่ความสูญเสีย และความเจ็บปวด เป็นบาดแผลที่ไม่มีวันหาย อย่างเช่นสิ่งที่เกิดขึ้นในประเทศลาว มรดกทางสงครามที่ฝังอยู่ใต้พื้นดินในรูปแบบระเบิด ยังคงคร่าชีวิต ก่อบาดแผลทั้งทางร่างกายและจิตใจ ให้กับประชาชนที่ไม่รู้เรื่องราว เพราะไม่สามารถเก็บกู้ระเบิดได้ทั้งหมด เนื่องจากมีจำนวนมากถึง 270 ล้านลูก คงความเจ็บปวดต่อเนื่องยาวนานมามากกว่า 50 ปี ความหวังอยู่ที่การเก็บกู้ ซึ่งคาดการณ์ว่าต้องกินเวลาอีกมากกว่า 20 ปี ถึงจะแล้วเสร็จ

Thai PBS ชวนผู้อ่านย้อนรอยสำรวจผลกระทบของของสงคราม ความเจ็บปวดทางประวัติศาสตร์ของประเทศเพื่อนบ้าน สร้างการรับรู้ร่วมกันอีกครั้งว่าสงครามไม่ได้สร้างอะไรมากไปกว่าความสูญเสีย และวาดหวังร่วมกันว่าสถานการณ์ความรุนแรงที่เกิดขึ้นในบ้านเราจะเกิดสันติภาพที่แท้จริงขึ้นในเร็ววัน

แสนยานุภาพแบบสุ่ม ต้นตอของปัญหาหลังสงคราม

ย้อนกลับไปในช่วง "สงครามเวียดนาม" (พ.ศ. 2498 - 2518) ในระหว่างที่การสู้รบระหว่างเวียดนามเหนือ ซึ่งได้รับการสนับสนุนจากสหภาพโซเวียต จีน และประเทศพันธมิตรคอมมิวนิสต์ กับเวียดนามใต้ ซึ่งได้รับการสนับสนุนจากสหรัฐอเมริกา และประเทศพันธมิตร กำลังดำเนินไปอย่างดุเดือด ในประเทศลาวก็กำลังเกิดการสู้รบในหลายพื้นที่เช่นเดียวกัน สืบเนื่องมาจากสงครามกลางเมืองระหว่างรัฐบาลลาวและฝ่ายคอมมิวนิสต์ที่ใช้ชื่อว่า "ขบวนการปะเทดลาว" เป็นสภาวะสงครามที่เกิดขึ้นในประเทศที่มีพื้นที่ติดกัน โดยทางฝั่งขบวนการปะเทดลาวได้รับการสนับสนุนจากเวียดนามเหนือ ส่วนรัฐบาลราชอาณาจักรลาวนั้นได้รับการสนับสนุนจากสหรัฐอเมริกา

เฮลิคอปเตอร์ของสหรัฐอเมริกาลงจอดบนชายแดนลาว สกัดกั้นกองกำลังบนเส้นทางโฮจิมินห์ (Photo by / AFP)

โดยเหตุผลหลักของการสนับสนุนขบวนการปะเทดลาวของเวียดนามเหนือนั้นมาจากผลประโยชน์ต่างตอบแทนที่มีระหว่างกันบน "เส้นทางโฮจิมินห์" เส้นทางเคลื่อนกองกำลังทางยุทธศาสตร์และลำเลียงยุทโธปกรณ์ที่กองทัพเวียดนามเหนือส่งต่อให้กับขบวนการปะเทดลาว และได้ใช้พื้นที่ทางตะวันออกของลาวผ่านไปยังประเทศกัมพูชาและวกกลับเข้ามาเวียดนามใต้ จึงถือได้ว่าเป็นเส้นทางเครือข่ายที่สำคัญที่สุดในการทำสงครามกับเวียดนามใต้และสหรัฐอเมริกา

ดังนั้นเพื่อเป็นการตัดต้นตอของเส้นทางโฮจิมินห์ สหรัฐอเมริกาผู้ให้การสนับสนุนฝ่ายรัฐบาลลาวและเวียดนามใต้ในการสู้รบกับคอมมิวนิสต์ จึงได้ทำการแสดงแสนยานุภาพด้วยการทิ้งระเบิดแบบสุ่มปูพรมลงในพื้นที่ที่คาดการณ์ว่าเป็นส่วนหนึ่งของเส้นทางโฮจิมินห์ และฐานที่มั่นที่หลบซ่อนตามป่าทึบของขบวนการปะเทดลาว เป็นปฏิบัติการที่หวังผลในเชิงปริมาณมากกว่าคุณภาพ โดยสิ่งที่ทำให้สถานการณ์เลวร้ายเกิดขึ้นในภายหลังก็คือการใช้ "ระเบิดลูกปราย" (Cluster Bombs) ระเบิดชนิดนี้เมื่อถูกทิ้งจากเครื่องบินจะแตกออกกลางอากาศและปล่อยระเบิดลูกเล็ก ๆ หลายร้อยลูกให้กระจายออกไปเป็นวงกว้างครอบคลุมพื้นที่เป้าหมาย แต่ปัญหาก็คือระเบิดลูกเล็กเหล่านี้มีอัตราการไม่ระเบิดสูงถึง 30% กลายเป็น "ระเบิดที่ยังไม่ระเบิด" (Unexploded Ordnance - UXO) ตกค้างอยู่บนแผ่นดินประเทศลาวหลังการปูพรม

ปฏิบัติการดังกล่าวกินเวลายาวนานต่อเนื่องถึง 9 ปีเต็ม มีเที่ยวบินทิ้งระเบิดของสหรัฐอเมริกาทั้งหมด 580,000 เที่ยว คิดเป็นปริมาณระเบิดมากกว่า 2 ล้านตัน และมีมีระเบิดที่ยังไม่ระเบิดมากถึง 270 ล้านลูก ส่งผลให้ประเทศลาวกลายเป็น "ประเทศที่ถูกทิ้งระเบิดต่อหัวประชากรมากที่สุดในโลก" แม้ว่าหลังสงคราม จะมีความพยายามในเก็บกู้ระเบิดเพียงใดก็ตาม แต่คาดว่าปัจจุบันยังคงมีระเบิดที่ยังไม่ระเบิดตกค้างอยู่มากถึง 80 ล้านลูก ต้องใช้เวลาเก็บกู้อีกมากกว่า 20 ปี ถึงจะแล้วเสร็จ เป็นภัยคุกคามที่ยังคงกัดกินชีวิตประชาชนชาวลาวมาจนถึงปัจจุบัน

มรดกหลังสงคราม ผลกระทบที่ยังไม่สิ้นสุด

แม้ว่าสงครามเวียดนามนั้นจะจบลงไปนานแล้ว ส่วนลาวก็ปกครองในระบอบสังคมนิยมแบบเต็มตัว แต่ถึงอย่างไรก็ตามผลกระทบที่เกิดขึ้นหลังสงครามยังคงไม่จบสิ้น โดยเฉพาะในประเทศลาว ระเบิดตกค้างที่ยังไม่ระเบิดได้แปรสภาพไปเป็น "มรดกเลือด" ที่ไม่มีใครอยากได้เป็นเจ้าของ สร้างผลกระทบอย่างแสนสาหัสในทุกมิติต่อประเทศลาว

ผู้สูญเสียแขนและสายตาจากระเบิดที่ยังไม่ระเบิด (Photo by BRENDAN SMIALOWSKI/POOL/AFP)

โดยข้อมูลเบื้องต้นจากหน่วยงานกำกับดูแลแห่งชาติว่าด้วยภาคส่วนระเบิดที่ยังไม่ระเบิด/ทุ่นระเบิดใน สปป.ลาว (National Regulatory Authority for UXO/Mine Action Sector in Lao PDR) ได้ระบุไว้ว่า พื้นที่ที่ได้รับผลกระทบหนักที่สุดจะอยู่ตามแนวชายแดนที่ติดกับประเทศเวียดนาม ครอบคลุมพื้นที่ 87,000 ตารางกิโลเมตร โดยนับตั้งแต่สงครามสิ้นสุด มีประชาชนชาวลาวเสียชีวิตและบาดเจ็บจากระเบิดตกค้างเหล่านี้ไปแล้วกว่า 20,000 คน โดยเหยื่อส่วนใหญ่มักเป็นเด็กที่ไม่รู้อิโหน่อิเหน่เข้าใจผิดคิดว่าเป็นของเล่น และเกษตรกรที่ขุดดินทำการเกษตรแล้วไปกระทบเข้ากับระเบิดโดยไม่ตั้งใจ โดยเฉพาะในแขวงเชียงขวาง คำม่วน และสะหวันนะเขต ที่ได้รับการกล่าวถึงว่าเป็นหนึ่งในพื้นที่ที่มีระเบิดตกค้างหนาแน่นที่สุด

สิ่งที่เกิดขึ้นทำให้ประชาชนไม่สามารถใช้ที่ดินทำกินได้อย่างปลอดภัย เกิดเป็นความหวาดกลัวในการใช้ชีวิต กังวลต่อภัยที่ซ่อนอยู่ใต้ผืนดิน ให้ความรู้สึกถึงความไม่มั่นคง หวาดกลัวว่าตัวเองจะต้องกลายเป็นเหยื่อของระเบิดในสักวัน จึงถือเป็นอุปสรรคสำคัญต่อการพัฒนาและการใช้ชีวิตอย่างปลอดภัยของประชาชนชาวลาวในพื้นที่เหล่านี้เป็นอย่างยิ่ง ส่วนภาพรวมในระดับประเทศพื้นที่ดังกล่าวได้กลายเป็นพื้นที่ที่มีการพัฒนาช้ากว่าในพื้นที่อื่น ๆ โครงการก่อสร้างขนาดใหญ่ อาคารสถานที่ ระบบสาธารณูปโภค การคมนาคม ถนน รางรถไฟ ล้วนต้องเผชิญกับต้นทุนและระยะเวลาที่เพิ่มขึ้นมหาศาล จากการที่ต้องทำการสำรวจและเก็บกู้ระเบิดในพื้นที่ให้เรียบร้อยเสียก่อน และเมื่อพื้นที่ไม่เกิดการพัฒนา ความเจริญไม่เข้าถึง บางหมู่บ้านจึงยังสามารถพบเห็นเศษซากของปลอกระเบิดถูกนำมาดัดแปลงใช้เป็นส่วนประกอบของบ้านเรือน เช่น เสาบ้าน รั้ว กำแพง เป็นภาพสะท้อนอันน่าสลดใจของสงครามที่ยังคงอยู่กับวิถีชีวิตของผู้คน

การเก็บกู้และทำลาย ขั้นตอนของความหวังหลังสงคราม

การเก็บกู้ระเบิดให้หมดไปจากพื้นที่คือขั้นตอนแห่งความหวัง ที่จะทำให้มรดกของสงครามได้บรรเทาความโหดร้ายลงไปได้บ้าง ปัจจุบันมีหน่วยงานทั้งภายในประเทศและจากต่างประเทศ ต่างยื่นมือเข้ามาให้ความช่วยเหลือลาว หวังบรรเทาทุกข์ที่ฝังรากลึกในผืนดิน แต่ขั้นตอนในการเก็บกู้เป็นกระบวนการที่มีความละเอียดอ่อน ซับซ้อน และอันตรายเป็นอย่างยิ่ง ไม่สามารถทำได้ทันทีทันใด และกินเวลายาวนานมากกว่าที่ได้คาดการณ์ไว้

การใช้เครื่องตรวจจับโลหะค้นหาระเบิด (Photo by HOANG DINH NAM/AFP)

การรวบรวมข้อมูล คือการตั้งต้นที่ต้องให้ความสำคัญเป็นอย่างมาก เพราะผู้ที่เข้ามาเก็บกู้ไม่ใช่คนในพื้นที่ จึงต้องทำการสอบถามข้อมูลจากคนในพื้นที่ เพื่อรวบรวมหลักฐานทางประวัติศาสตร์ ข้อมูลการทิ้งระเบิดในอดีตที่เคยพบเห็น รวมไปถึงการเก็บรวบรวมแผนที่เก่า หรือภาพถ่ายทางอากาศ ก่อนที่จะทำการระบุพื้นที่ต้องสงสัย กำหนดขอบเขตในการค้นหา และคาดการณ์ว่าจุดใดมีระเบิดตกค้างอยู่
การสำรวจพื้นที่ เมื่อได้พื้นที่ต้องสงสัยแล้วก็จะเข้าทำการสำรวจพื้นที่ เจ้าหน้าที่ผู้เชี่ยวชาญจะใช้เครื่องตรวจจับโลหะที่มีความไวสูง ค่อย ๆ สแกนไปทีละตารางเมตรอย่างช้า ๆ ในพื้นที่ต้องสงสัย เมื่อเครื่องส่งสัญญาณว่าตรวจพบวัตถุโลหะใต้ดินขึ้นมาเมื่อไร เจ้าหน้าที่จะทำการแทงทดสอบ หรือขุดในบริเวณนั้นอย่างระมัดระวังเพื่อพิสูจน์ทราบ หากเป็น UXO จะทำการปักธงหรือทำเครื่องหมายไว้อย่างชัดเจน เพื่อรอการทำลาย
การกำจัด เป็นขั้นตอนที่มีความสำคัญมากที่สุด แต่ก็มีความแตกต่างกันออกไปตามลักษณะของระเบิดที่ค้นพบ ผู้เชี่ยวชาญต้องทำการวิเคราะห์เพื่อหาวิธีที่ดีที่สุดว่าจะทำลายหรือเก็บกู้ โดยส่วนมากแล้วจะใช้วิธีการทำลาย ณ จุดที่พบ ซึ่งวิธีการทำลายนั้นมีตั้งแต่วิธีการแมนนวลอย่างการใช้เชือกดึงเพื่อทำลายระเบิดจากระยะไกล จนไปถึงการนำเครื่องจักรกลเข้ามาทำลายกับระเบิด ซึ่งล้วนแล้วแต่เป็นวิธีที่ต้องอาศัยความชำนาญเฉพาะทางของผู้เชี่ยวชาญ เพื่อลดความเสี่ยงที่อาจเกิดขึ้นตามมาให้น้อยลงที่สุด หากไม่สามารถทำลายตรงจุดนั้นได้ อาจมีการเคลื่อนย้ายไปยังพื้นที่ปลอดภัยที่จัดเตรียมไว้เพื่อทำลายต่อไป

สงครามการเก็บกู้ ที่ยังคงต้องใช้เวลา

จากการคาดการณ์หลังสงครามว่ามีระเบิดตกค้างอยู่มากถึง 270 ล้านลูก ล่าสุดเมื่อปี 2565 ที่ผ่านมาโครงการเก็บกู้ระเบิดแห่งชาติของลาวได้ออกมาให้ข้อมูลว่ายังคงมีระเบิดอีกประมาณ 80 ล้านลูก ที่ยังคงไม่ระเบิดและตกค้างอยู่ในพื้นที่ดังกล่าว คาดว่าต้องใช้เวลาอีกประมาณ 24 ปี จึงจะสำรวจและเก็บกู้ระเบิดได้หมด ทำให้ประชาชนในพื้นที่ยังคงต้องแบกรับความเสี่ยงต่อไป ซึ่งสาเหตุที่ทำให้การเก็บกู้ดำเนินไปอย่างล่าช้าเป็นเพราะปริมาณระเบิดมหาศาลที่กระจายตัวอยู่ในพื้นที่กว้างขวาง ไหนจะสภาพภูมิประเทศที่มีความสลับซับซ้อนทำให้การเข้าถึง และการปฏิบัติงานเป็นไปด้วยความยากลำบาก ประกอบกับงบประมาณในการจัดการที่มีจำกัด เพราะการเก็บกู้มีค่าใช้จ่ายที่สูงมาก ทำให้ต้องพึ่งพาการช่วยเหลือจากหน่วยงานต่างประเทศ ทั้งหมดทั้งมวลคือเหตุผลสำคัญที่ทำให้ความสำเร็จในการเก็บกู้ยังคงมาไม่ถึงในเร็ววัน เป็นมรดกจากสงครามที่ยังคงสร้างความเจ็บปวดให้ชาวลาวต้องเผชิญต่อไปอีกหลายปี

เศษซากของปลอกระเบิดและอาวุธ ที่กลายมาเป็นส่วนหนึ่งของชีวิต (Photo by HOANG DINH NAM / AFP)

อ่านเนื้อหาที่เกี่ยวข้องกับภัยสงครามเพิ่มเติม

อ้างอิง

เอกสารการจัดการความรู้ เรื่องการวิเคราะห์และพัฒนา วิธีการ ค้นหา เก็บกู้ทุ่นระเบิดที่วางผิดรูปแบบ หน่วยปฏิบัติการทุ่นระเบิดด้านมนุษยธรรมกองทัพเรือ l หน่วยปฏิบัติการทุ่นระเบิดด้านมนุษยธรรมที่ ๒ ประจำปีงบประมาณ พ.ศ. ๒๕๖๗
National Regulatory Authority for UXO/Mine Action Sector in Lao PDR
ระเบิดในลาว มรดกบาปแห่งสงครามที่ชาวลาวยังต้องเผชิญ l National Geographic Thailand
มรดกบาปแห่งสงคราม เขมร ลาว ไทย ที่ต้องใช้เวลาสะสางนับ 100 ปี l ประวัติศาสตร์นอกตำรา

สรุปประเด็นให้โดย Generative AI

ระเบิด 270 ล้านลูก ซากสงครามในลาว