เราชาวไทยคงคุ้นหน้า ‘เช เกบารา (Che Guevara)’ กันมากที่สุดจากป้ายหลังรถบรรทุก แต่บนหน้าประวัติศาสตร์โลกนั้น เชถือเป็น ‘ไอคอน’ ผู้เป็นที่ถกเถียงมากที่สุดคนหนึ่ง

โลกมักจะจดจำเช เกบาราในฐานะ ‘คอมมิวนิสต์หัวขบถ’ ผู้โดดเด่นจากลาตินอเมริกา บ้างอาจมองว่าเขาเป็นตัวแทน ‘ชายแท้’ ที่ชอบการต่อสู้และดูจะไม่ยอมลดราวาศอกให้ใครง่าย ๆ หรือบางคนคงคิดว่าเขาคือ ‘ฮีโร่ผู้พลีชีพ’ เพื่อปกป้องอุดมการณ์ฝ่ายซ้ายในช่วงสงครามเย็น (Cold War) อย่างไรก็ดี ประเด็นที่น่าคิดถามสงสัยก็คือ ทำไมคนธรรมดาคนหนึ่งอย่างเช เกบารา ถึงกลายเป็น ‘นักปฏิวัติ’ ได้ ?

เช เกบารา ในฐานะรัฐมนตรีกระทรวงอุตสาหกรรมของคิวบา เมื่อเดือนมกราคม 1965 (ภาพจาก: AFP)

การผจญภัยด้วยรถเครื่องที่ทำให้เช เกบารา ‘ตาสว่าง’

เช เกบารา มีชื่อเต็มว่า เออร์เนสโต เกบารา เด ลา เซร์นา (Ernesto Guevara de la Serna) เขาลืมตาดูโลกในครอบครัวชนชั้นกลางเมื่อวันที่ 14 มิถุนายน ค.ศ. 1928 (ทั้งนี้ บางแหล่งอาจบอกว่าเป็นเดือนพฤษภาคม) ที่เมืองโรซาริโอ รัฐซานตาเฟ อาร์เจนตินา ในวัยเด็ก เขาป่วยเป็นหอบหืดหนักจนติดเตียง เมื่อทำอะไรไม่ได้มาก เขาจึงหลงใหลกับการอ่านหนังสือและความหมกมุ่นกับระเบียบวินัย

เมื่ออายุ 18 ปี เช เกบารา เลือกเรียนแพทย์ที่มหาวิทยาลัยบัวโนสไอเรส ขณะเดียวกัน เขาก็ไปออกเรือเพื่อทำงานบนเรือค้าขายสินค้าเลียบฝั่งมหาสมุทรแอตแลนติกของลาตินอเมริกา ใครจะรู้ว่า การออกเดินทางและท่องเที่ยวของเด็กหนุ่มคนนี้ จะทำให้เขากลายเป็น ‘เช เกบารา’ ที่โลกรู้จักจนถึงทุกวันนี้

เด็กชายเออร์เนสโตกับมารดา ในเมืองโรซาริโอ อาร์เจนตินา (ภาพจาก: HO/AIN/AFP)

เดือนมกราคม 1952 เช เกบาราเริ่มขี่มอเตอร์ไซค์ท่องเที่ยวทางฝั่งตะวันตกของอเมริกาใต้ – ตั้งแต่อาร์เจนตินาไปจนถึงเวเนซุเอลา – ร่วมกับอัลแบร์โต กรานาโด (Alberto Granado) ระหว่างทาง เขาได้เห็นสภาพความเป็นอยู่อันขัดสนของแรงงานและชนพื้นเมือง ยิ่งตอนเขาเดินทางผ่านเหมืองทองแดงแห่งหนึ่งในชิลีที่สหรัฐฯ ตักตวงผลประโยชน์ ความเกลียดชังสหรัฐฯ ก็ค่อย ๆ ก่อตัวขึ้นในใจเขามากขึ้นเรื่อย ๆ เกบาราได้จดบันทึกประสบการณ์ในการเดินทางครั้งนี้ไว้กับตัว ซึ่งตีพิมพ์ออกมาเป็นหนังสือชื่อ ‘The Motorcycle Diaries: Notes on a Latin American Journey’ หลังจากที่เขาเสียชีวิตไปแล้ว

หลังจากที่เรียนแพทย์จบในเดือนเมษายน 1953 เช เกบาราก็ทิ้งอาชีพแพทย์ แล้วออกเดินทางต่อในลาตินอเมริกา เมื่อมาถึงกัวเตมาลา เขาได้พบกับสาวนักเศรษฐศาสตร์ที่ชื่อฮิลดา กาเดีย (Hilda Gadea) จนได้แต่งงานมีลูกกันในเวลาต่อมา ขณะเดียวกัน เขาก็ได้ข้องเกี่ยวกับการเคลื่อนไหวทางการเมืองของกัวเตมาลา และคลุกคลีกับผู้ลี้ภัยทางการเมืองจากประเทศต่าง ๆ ในภูมิภาค ว่ากันว่า ญิโก โลเปซ (Ñico López) นักเคลื่อนไหวจากคิวบาตั้งฉายาให้เออร์เนสโต เกบารา ว่า ‘พี่เช (el Che)’ เพราะคนอาร์เจนตินาชอบพูด ‘che (เฮ้, เฮ้ย)’ จนติดปากนั่นเอง

เชกับอเลย์ดา มาร์ช ภรรยาคนที่ 2 พร้อมบุตร เมื่อปี 1965 (ภาพจาก: Centro de Estudios Che Guevar /AFP)

หนึ่งปีถัดมา รัฐบาลหัวก้าวหน้าที่นำโดยฆาโกบา อาร์เบนซ์ (Jacobo Arbenz) ก็ถูกทหารกัวเตมาลาและซีไอเอ (CIA) รัฐประหาร ถือเป็นครั้งแรกที่ CIA อยู่เบื้องหลังการโค่นล้มระบอบการเมืองในลาตินอเมริกาในช่วงสงครามเย็น นอกจากจะรู้สึกขุ่นเขืองมากขึ้นแล้ว เช เกบารา ก็ตระหนักว่า สหรัฐฯ จะหาทางสกัดการเมืองฝ่ายซ้ายและมีอิทธิพลเหนือภูมิภาคอยู่ร่ำไป เชจึงกลายเป็นมาร์กซิสต์ (Marxist) สุดหัวใจ อีกทั้งเชื่อว่า สังคมนิยม (socialism) จะสามารถต้านอิทธิพลของสหรัฐฯ และปฏิวัติโลกได้

‘จุดสูงสุด’ และ ‘ชะตากรรม’ ของเช เกบารา

หลังจากนั้น เช เกบาราก็ได้ย้ายไปอยู่ที่เม็กซิโก และพบกับสองพี่น้องหัวขบถชาวคิวบา ฟิเดล และราอูล กาสโตร (Fidel & Raúl Castro) ที่กำลังวางแผนล้มรัฐบาลเผด็จการของฟูลเคนซิโอ บาติสตา (Fulgencio Batista) ในบ้านเกิด แล้วเชก็ตกลงเข้าร่วมแผนปฏิวัติคิวบา (Cuban Revolution) ตัดมาที่ช่วงปลายเดือนพฤศจิกายน 1956 เช เกบารา, ฟิเดล กาสโตร และทหารกองโจรอีกประมาณ 80 คนก็ลักลอบเข้าคิวบา แต่เจอกองกำลังของบาติสตาโจมตีหนัก จนกลุ่มนักปฏิวัติรอดชีวิตกันมาได้เพียงไม่กี่สิบคนเท่านั้น ส่วนเชนั้นได้รับบาดเจ็บหนัก

เชและฟิเดล กาสโตร (ขวา) สหายร่วมปฏิวัติคิวบา (ภาพจาก: Roberto Salas/Cubadebate/AFP)

กลุ่มกองกำลังของกาสโตรได้ก่อตั้งค่ายฝึกขบถในหุบเขาเซียร์รา มาเอสตา (Sierra Maesta) ทางตะวันออกเฉียงใต้ของคิวบา และต่อสู้กับทหารของบาติสตาเป็นเวลานานกว่า 2 ปี แม้หน้าที่ของเช เกบารา คือการรักษาพยาบาล แต่ไป ๆ มา ๆ เขาก็ได้จับอาวุธบ่อยขึ้นและกลายเป็น ‘เพชฌฆาต’ สังหารคนหนีกองหรือผู้ทรยศ เชได้รับความไว้ใจจากกาสโตรมาก จนได้เคลื่อนขั้นเป็น ‘พันตรี (comandante)’ ในที่สุด เดือนมกราคม 1959 กลุ่มขบถกองโจรก็โค่นบาติสตาได้สำเร็จ

ราอูล กาสโตร (ซ้ายสุด) และเช เกบารา (กลางบน) ในขวบปีแรกของการปฏิวัติคิวบา (ภาพจาก: Bohemia/AFP)

เช เกบารากลายเป็นพลเมืองชาวคิวบา และขึ้นเป็นผู้นำสำคัญคนหนึ่งในรัฐบาลมาร์กซิสต์ของกาสโตร ทำงานในหลายตำแหน่ง – ซึ่งไม่ได้ตรงกับสิ่งที่ได้ร่ำเรียนมา – เช่น ประธานธนาคารแห่งชาติ และรัฐมนตรีกระทรวงอุตสาหกรรม อีกทั้งยังได้เดินทางเชื่อมสัมพันธ์กับประเทศเอกราชใหม่ ๆ โดยเฉพาะในเอเชียและแอฟริกา ทั้งนี้ ในปี 1959 เชก็คุมเรือนจำลา กาบาญา (La Cabaña) เป็นเวลาหลายเดือน พร้อม ‘สั่งเก็บ’ คนที่ต่อต้านการปฏิวัติ และปีเดียวกันนั้น เขาก็แต่งงานใหม่กับเพื่อนร่วมอุดมการณ์ชื่ออเลย์ดา มาร์ช (Aleida March)

เชเชื่อมั่นในพลังของการทำงานหนัก และคิดว่า ‘พลเมืองสายสังคมนิยม’ จะต้องอุทิศตนเพื่อผลประโยชน์ของประเทศชาติ ถึงขั้นที่ว่า เชยังใช้เวลาวันหยุดไปกับการตัดอ้อยน้ำตาล – ซึ่งเป็นสินค้าเศรษฐกิจสำคัญ – เสียด้วยซ้ำ นี่จึงอาจอธิบายได้ว่า ทำไมเชถึงชื่นชมการปฏิวัติคอมมิวนิสต์ของจีนว่า เป็น ‘แบบอย่าง’ ของการเปลี่ยนชนบทให้เป็นสังคมนิยมอุตสาหกรรมได้ อีกด้านหนึ่ง เช เกบาราก็ผิดหวังในสหภาพโซเวียตที่ไม่อาจเป็น ‘พี่ใหญ่’ ของลัทธิสังคมนิยม เพราะโซเวียตได้ปลดมิสไซล์นิวเคลียร์ของตัวเองในคิวบาหลังวิกฤตการณ์ขีปนาวุธคิวบา (Cuban Missile Crisis) ในปี 1962

หนังสือเดินทางปลอมของเช เกบารา ขณะหลบซ่อนตัว (ภาพจาก: Staff/AFP)

เมื่อไม่พอใจทั้งสหรัฐฯ และโซเวียต – 2 ขั้วอำนาจแห่งโลกยุคสงครามเย็น - เช เกบารา จึงออกเดินทางเผยแพร่แนวคิดปฏิวัติสายมาร์กซิสต์ พร้อมต่อสู้กับจักรวรรดินิยมตะวันตก จนปี 1965 เขาได้มาถึงดินแดนที่เป็นสาธารณรัฐประชาธิปไตยคองโกในปัจจุบัน เชมองว่า นี่เป็น ‘ประเทศโลกที่ 3’ อันสมบูรณ์แบบที่อาจทำสงครามกองโจรต้านเจ้าอาณานิคมได้ เชจึงยกเลิกสัญชาติคิวบา ลาออกจากรัฐบาล แล้วช่วยกลุ่มกองกำลังขบถคองโกต่อสู้ต้านเบลเยียมและกลุ่มอำนาจเดิม แต่ผ่านไปได้ 6-7 เดือน ความพยายามของเขาก็ล้มเหลว

หลังจากนั้น เชได้หนีไปทางแทนซาเนียและกบดานที่กรุงปรากเป็นเวลาสั้น ๆ ก่อนที่จะกลับมาในลาตินอเมริกา คราวนี้ กาสโตรแนะนำให้เขาไปช่วยกลุ่มขบถติดอาวุธในโบลิเวีย – ที่ปกครองโดยนายพลเรเน บาร์เรียนโตส (René Barrientos) ผู้ก่อการรัฐประหารปี 1964 – เชตั้งปณิธานไว้ว่า จะทำให้โบลิเวียเป็น ‘เวียดนามแห่งที่ 2 หรือ 3 ของโลก (la creación del Segundo o Tercer Vietnam del mundo)’ โดยจะให้คิวบาเข้ามาช่วยเหลือด้านเศรษฐกิจและการทหาร ปฏิบัติการกองโจรญานกาฮัวซู (Ñancahuazú guerilla) ที่มีเชร่วมเป็นหัวหอกนั้น ประสบความสำเร็จด้วยดี... แค่ในช่วงแรก

เช (คนที่ 2 จากขวา) กับพวกกับความพยายามก่อการปฏิวัติโบลิเวีย เมื่อปี 1967 (ภาพจาก: AFP)

สหรัฐฯ และรัฐบาลของโบลิเวียไล่ล่าเชกับพวกอย่างหนักหน่วง อีกทั้งชาวบ้านและพรรคคอมมิวนิสต์ในประเทศก็หันหลังให้กลุ่มกองโจรกลุ่มนี้ ท้ายที่สุดแล้ว ซีไอเอและทหารโบลิเวียก็พบตัวเช เกบารา ในเมืองลา ฮิเกรา (La Higuera) และประหารนักปฏิวัติคนนี้ในวันที่ 9 ตุลาคม 1967 ศพของเชพร้อมสหายร่วมกลุ่มถูกฝังรวมทางตอนกลางของโบลิเวีย ก่อนที่ในปี 1997 จะมีการส่งกระดูกของเชกลับไปที่คิวบาในวาระครบรอบ 30 ปีการเสียชีวิตของเขา ปัจจุบัน ศพของเช เกบาราอยู่ที่อนุสรณ์สถานในเมืองซานตา กลารา (Santa Clara)

ในแง่หนึ่ง เช เกบารา เป็นคนที่ยึดมั่นในอุดมการณ์ผู้ทุ่มเทแรงกายใจเพื่อเปลี่ยนแปลงสังคมให้พ้นจากการครอบงำของมหาอำนาจ จนเป็นสัญลักษณ์แห่งการปฏิวัติของโลกยุคสงครามเย็น แต่ก็ปฏิเสธไม่ได้เช่นกันว่า ความรุนแรงขับเคลื่อนให้เชเป็น ‘เพชฌฆาต’ และชีวิตของเขาต้องจบลงด้วยการประหาร ไม่ต่างจากผู้เห็นต่างที่เขาปราบปรามในสมัยที่อยู่คิวบา

จากบทเรียนชีวิตเช เกบารา เราจึงต้องตระหนักให้ดีว่า ทุกวันนี้ ‘ความรุนแรง’ หรือการกระทำสุดโต่งใด ๆ อาจไม่ใช่หนทางที่จะทำให้สังคมดีขึ้นกว่าเดิมได้อีกต่อไป อัลแบร์ กามู (Albert Camus) นักประพันธ์ชาวฝรั่งเศส-แอลจีเรียได้ตั้งทฤษฎีไว้ว่า ‘มนุษย์หัวขบถ (l’homme révolté)’ ที่แท้จริงไม่ใช่คนที่ทำได้ทุกอย่างจนข่มเหงผู้อื่นได้ แต่เป็นคนที่รู้จัก ‘ขอบเขต’ และเคารพในคุณค่าความเป็นมนุษย์ – แม้จะอยู่ในสถานการณ์ยากลำบากก็ตาม

รู้ทุกเรื่อง 'ประวัติศาสตร์รอบโลก' ไปกับบทความจาก Thai PBS On This Day

อ้างอิง

Che Guevara, Britannica
Che Guevara (1928-1967), PBS
L’Homme révolté (1951) by Albert Camus, Gallimard
Los 10 viajes que convirtieron a Ernesto Guevara en el Che, BBC Mundo
Who was Che Guevara?, Aljazeera
Why was Guevara also called "Che"?, Telegrafi

เล่าอดีต บันทึกปัจจุบัน รอบรู้ทุกวัน กับ Thai PBS On This Day: www.thaipbs.or.th/OnThisDay

ผู้อาศัยในเมืองซานตา คลารา กำลังติดตามพิธีฝังร่างของเช เกบารา พร้อมพวกที่เกิดขึ้นในอนุสรณ์สถาน เมื่อปี 1997 (ภาพจาก: Adalberto Roque/AFP)

สรุปประเด็นให้โดย Generative AI

Che Guevara สัญลักษณ์แห่งการปฏิวัติ อุดมการณ์ และความรุนแรง