เมื่อใกล้ถึงช่วงสิ้นปี หลายคนคงรอฉลองและซึมซับบรรยากาศเทศกาลคริสต์มาส (Christmas) กัน แต่คริสต์มาสสำหรับชาวคาทอลิกและออร์ทอดอกซ์นั้น ไม่ได้จัดขึ้นในวันเดียวกัน

คริสต์มาส ถือเป็นเทศกาลสำคัญในคริสต์ศาสนาเพื่อระลึกถึงการประสูติของพระเยซูคริสต์ ผู้ทรงเป็นตัวแทนของพระเจ้าในการช่วยให้มนุษย์พ้นจากบาป ในคติของชาวคริสต์ วันคริสต์มาสมีความสำคัญรองจากวันอีสเตอร์ (Easter – วันคืนพระชนม์ชีพของพระเยซูคริสต์) แต่ได้รับการฉลองอย่างกว้างขวางมากกว่าทั้งในหมู่ชาวคริสต์เองหรือคนในศาสนาอื่น ๆ จากการดัดแปลงธรรมเนียมศาสนาให้เป็นฆราวาสและกระแสโลกาวิวัฒน์ เราจึงเห็นหุ่นซานตาคลอส ต้นคริสต์มาส การแลกของขวัญ หรือบทเพลงสรรเสริญต่าง ๆ เป็นต้น

แม้เราจะคุ้นเคยกันว่า วันคริสต์มาสจะตรงกับวันที่ 25 ธันวาคมของทุกปี แต่ชาวคริสต์นิกายโรมันคาทอลิกและออร์ทอดอกซ์ฉลองคริสต์มาสไม่ตรงกัน อีกทั้งยังมีรายละเอียดหลายอย่างที่ต่างออกไปด้วย

ภาพเหมือนของพระเยซูที่อินเดียในคืนก่อนวันคริสต์มาส เมื่อปี 2023 (ภาพ: R. Satish Babu/AFP)

‘ระบบปฏิทิน’ กับการกำหนดวันคริสต์มาสของ 2 นิกาย

อย่างที่กล่าวไปตอนต้น เทศกาลคริสต์มาสระลึกถึงการประสูติของพระเยซูคริสต์ แต่ไม่ได้หมายความว่า พระองค์จะประสูติในวันนั้น เป็นเพราะว่า ไม่มีหลักฐานทางประวัติศาสตร์หรือบันทึกทางศาสนาใด ๆ ที่ระบุถึงเหตุการณ์ดังกล่าวอย่างชัดเจน

ทั้งนี้ คริสต์ศาสนานิกายโรมันคาทอลิกกำหนดให้ 25 ธันวาคม เป็นวันคริสต์มาส หลังจากที่ปี ค.ศ. 1582 สมเด็จพระสันตะปาปาเกรกอรีที่ 13 (Pope Gregory XIII) ทรงตัดสินพระทัยให้สร้าง ‘ปฏิทินเกรกอเรียน (Gregorian calendar)’ ที่แม่นยำกว่าและอิงจากการโคจรของโลกรอบดวงอาทิตย์ – โดยคลาดเคลื่อนจากความเป็นจริงเพียง 26 วินาที – เพื่อให้แน่ใจว่า วันอีสเตอร์จะตรงกับวันวสันตวิษุวัต (spring equinox) หรือช่วงเริ่มต้นฤดูใบไม้ผลิราว ๆ วันที่ 20 หรือ 21 มีนาคมของทุกปี

ชาวคริสต์ในอินโดนีเซียกำลังสวดมิสซาเที่ยงคืนก่อนวันคริสต์มาสเมื่อปี 2023 (ภาพ: Juni Kriswanto/AFP)

อีกทฤษฎีหนึ่งที่ใช้อธิบายการเลือกวันที่ 25 ธันวาคมให้เป็นวันคริสต์มาสคือ พระเยซูเจ้าทรงปฏิสนธิในพระครรภ์ของพระแม่มารี (Mary) ในวันที่ 25 มีนาคม – ซึ่งเป็นวันวสันตวิษุวัตตามธรรมเนียมยุคโรมัน – หากเป็นเช่นนี้ พระองค์ก็จะประสูติในวันที่ 25 ธันวาคม หรือ 9 เดือนให้หลังพอดิบพอดี

ส่วนชาวคริสต์นิกายออร์ทอดอกซ์ในประเทศยุโรปตะวันออกหลายแห่ง รัสเซีย และชุมชนบางส่วนในแอฟริกานั้น ฉลองคริสต์มาสในวันที่ 7 มกราคมของทุกปี คริสต์ศาสนานิกายนี้ใช้ ‘ปฏิทินจูเลียน (Julian calendar)’ ซึ่งคิดค้นขึ้นในยุคโรมันโดยจูเลียส ซีซาร์ (Julius Caesar) ราว 46 ปีก่อนคริสตกาล แม้จะอิงการโคจรรอบดวงอาทิตย์เหมือนปฏิทินเกรกอเรียน แต่ก็คำนวณเวลาต่อปีเกินมา 11 นาที ทำให้วันตามปีปฏิทิน เคลื่อนไปเรื่อย ๆ ระดับสหัสวรรษ คาดว่าในปี 2100 วันคริสต์มาสออร์ทอดอกซ์จะเลื่อนเป็นวันที่ 8 มกราคม

อย่างไรก็ดี ในปัจจุบัน ประเทศที่นับถือคริสต์ศาสนานิกายออร์ทอดอกซ์ เช่น กรีซ และยูเครน ต่างเปลี่ยนมาฉลองวันคริสต์มาสอีฟและคริสต์มาสทุกวันที่ 24-25 ธันวาคมของทุกปี โดยศาสนจักรออร์ทอดอกซ์ในกรีซเปลี่ยนมาใช้ปฏิทินเกรกอรีตั้งแต่ปี 1923 ส่วนยูเครนนั้นเพิ่งเปลี่ยนวันฉลองคริสต์มาสในปี 2023 เพื่อถอยห่างตัวเองจากวัฒนธรรมรัสเซียหลังเกิดสงครามเต็มรูปแบบในปี 2022

บาทหลวงคริสต์นิกายออร์ทอดอกซ์รูปหนึ่งในกรุงไคโร อียิปต์ กำลังทำพิธีในวันคริสต์มาสอีฟเมื่อปี 2025 (ภาพ: Ahmed Hasan/AFP)

หลากธรรมเนียมคริสต์มาสฉบับ ‘คาทอลิก’ และ ‘ออร์ทอดอกซ์’

หลักใหญ่ใจความของธรรมเนียมคริสต์มาสในหมู่ชาวคาทอลิกและออร์ทอดอกซ์ อยู่ที่การรวมตัวกันของผู้คนในครอบครัว และการระลึกถึงพระเยซูคริสต์ที่ทรงสละพระชนม์ชีพบนไม้กางเขนเพื่อไถ่บาปให้แก่มวลมนุษย์ แต่ก็มีกิจกรรมธรรมเนียมที่ต่างกันออกไป

ช่วงก่อนวันคริสต์มาส นอกจากการตระเตรียมต้นสน (ไม่ว่าจะจริงหรือปลอม) และการตกแต่งบ้านอาคารแล้ว ชาวคริสต์นิกายคาทอลิกมักจะเตรียมพวงมาลาอัดเว้นท์ (Advent wreaths) ในช่วงอัดเว้นท์ หรือเทศกาลเตรียมรับพระเยซูคริสต์ก่อนคริสต์มาส บนพวงมาลาจะมีเทียน 4 เล่มปักอยู่ ซึ่งทำหน้าที่เป็นสัญลักษณ์แห่งความหวัง สันติภาพ ความสุข และความรัก ตามลำดับ ปัจจุบัน จะจุดเทียนทุกวันอาทิตย์ช่วงอัดเว้นท์เป็นเวลา 4 สัปดาห์ ซึ่งปรับจากธรรมเนียมเดิมที่จุดเทียนบนพวงมาลาวันละเล่ม ระหว่างวันที่ 1-24 ธันวาคม

ตัวอย่างพวงมาลาอัดเว้นท์ในฝรั่งเศส (ภาพ: Frederick Florin/AFP)

โบสถ์และสถานที่อื่น ๆ ก็จัดฉากจำลองเหตุการณ์การประสูติของพระเยซูคริสต์ (Nativity) เพื่อรับเทศกาลคริสต์มาสด้วยเช่นกัน ส่วนในคืนก่อนวันคริสต์มาส (Christmas Eve) คริสต์ศาสนิกชนหลายคนไปร่วมพิธีมิสซาเที่ยงคืนต้อนรับให้จิตใจได้สงบในวันมงคล และเทศกาลคริสต์มาสจะยาวไปจนถึงวันที่ 6 มกราคม ซึ่งเป็นวันสมโภชพระคริสต์แสดงองค์ (Epiphany) หรือวันที่พระเยซูคริสต์ทรงปรากฏพระองค์ต่อโลกเป็นครั้งแรก

ฉากจำลองการประสูติของพระเยซูคริสต์ในเวอร์ชันช็อกโกแลต ที่สเปน เมื่อวันที่ 12 ธ.ค. 2025 (ภาพ: Jorge Guerrero/AFP)

ส่วนชาวคริสต์นิกายออร์ทอดอกซ์ที่ยึดถือปฏิทินจูเลียนนั้น จะถือศีลอดเป็นเวลา 40 วันก่อนวันคริสต์มาส และไม่บริโภคเนื้อสัตว์ในช่วงดังกล่าว เมื่อประกอบพิธีมิสซาเที่ยงคืนเสร็จในคืนวันที่ 6 มกราคม ผู้คนจะรวมตัวกับเพื่อนและครอบครัวและกินอาหารชุดใหญ่ 12 เมนู ตามจำนวนของอัครสาวก 12 องค์ของพระเยซูคริสต์ บางประเทศจะเสิร์ฟ ‘กูเทีย (kutia)’ ซึ่งประกอบด้วยธัญพืชต่าง ๆ และน้ำผึ้ง ให้เป็นสิริมงคลแก่ครอบครัวและ/หรือการทำเกษตรอีกด้วย และเทศกาลคริสต์มาสของพวกเขา จะไปสิ้นสุดในวัน Epiphany หรือ 19 มกราคม

ผู้นับถือคริสต์นิกายออร์ทอดอกซ์ในเอธิโอเปีย กำลังร้องบทสวดในวันคริสต์มาสประจำปี 2025 (ภาพ: Amanuel Sileshi/AFP)

ธรรมเนียมเฉพาะอีกอย่างหนึ่งในหมู่ชาวคริสต์ออร์ทอดอกซ์ที่กรีซ ไซปรัส และบัลแกเรีย คือ พระจะโยนไม้กางเขนลงไปในแม่น้ำหรือทะเล แล้วให้ผู้ศรัทธาดำน้ำงมหาไม้กางเขนนั้นขึ้นมาในวัน Epiphany (6 มกราคม) นับเป็นพิธีกรรมที่เปรียบได้กับตอนที่พระเยซูคริสต์ทรงรับพิธีล้างจากยอห์น (John the Baptist) นั่นเอง

ชาวคริสต์นิกายออร์ทอดอกซ์คนหนึ่งในกรีซ งมไม้กางเขนขึ้นมาจากทะเลได้ในวัน Epiphany เมื่อปี 2025 (ภาพ: Sakis Mitrolidis/AFP)

ไม่ว่าจะนับถือคริสต์นิกายไหนหรือศาสนาใด เทศกาลคริสต์มาสเป็นช่วงเวลาแห่งความหวัง ความสามัคคี และการทำสิ่งดี ๆ ต่อกัน อีกทั้งทุกคนก็ควรรักษาความเป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกันเช่นนี้ในทุก ๆ วันด้วยเช่นกัน

สำรวจทุกเรื่องคริสต์มาส กับเนื้อหาที่เกี่ยวข้องจากไทยพีบีเอส

เด็กคนหนึ่งในกาซาซิตี้เป่าเทียนในวันคริสต์มาสของชาวออร์ทอดอกซ์ประจำปี 2025 (ภาพ: Omar al-Qattaa/AFP)

อ้างอิง

Advent: Eine Zeit der Hoffnung und Besinnung – อัดเว้นท์ – Advent: A Season of Hope and Reflection, German Embassy Bangkok
Breaking with tradition, Ukrainians celebrate Christmas on Dec. 25 this year, NPR
Christmas, Britannica
Feast of the Baptism of the Lord, Vatican News
Orthodox Christmas: Why do some people celebrate Christmas on 7 January, BBC
The Christian Church: Festivals – CCEA – Christmas, BBC Bitesize
What Is the Christian Holiday of Epiphany?, History
Why do some Orthodox Christians celebrate Christmas in January?, Euronews
Why some people celebrate Christmas in January, National Geographic

ภาพปก: Ahmed Hasan, Andreas Solaro, Tiziana Fabi, Robert Atanasovski/AFP

เล่าอดีต บันทึกปัจจุบัน รอบรู้ทุกวัน กับ Thai PBS On This Day: www.thaipbs.or.th/OnThisDay

สรุปประเด็นให้โดย Generative AI

ความแตกต่างที่เหมือนกันของ ‘คริสต์มาส’ คาทอลิกและออร์ทอดอกซ์