“หนังผี” สร้างแผลทางใจในวัยเด็กได้หรือไม่ ?

การดู “หนังผี” หรือ “หนังสยองขวัญ” อาจเป็นตัวเลือกกิจกรรมสำหรับหลายครอบครัวที่อยากจะเข้าร่วมเทศกาลฮาโลวีน (Halloween) ทว่าหลายครั้งหนังแนวนี้ก็มีองค์ประกอบที่อาจไม่เหมาะสมกับเด็กนัก

ความน่ากลัว การทำให้ตกใจสั่นผวา รวมถึงเรื่องราวที่หลอกหลอนชวนขนลุก สิ่งเหล่านี้ส่งผลทางจิตต่อ “เด็ก” อย่างไร ? Thai PBS พาไปสำรวจเพื่อทำความเข้าใจ “หนังผี” สามารถสร้างแผลทางใจในวัยเด็กได้หรือไม่ ?

สำรวจผลทางจิต เมื่อเด็กดู “หนังผี”

หนังผีหรือหนังสยองขวัญ มักมาพร้อมเทคนิคทางภาพยนตร์ที่สร้างความตื่นตกใจกลัว หลายครั้งจึงมีการจำกัดอายุผู้เข้าชม แต่ในช่วงเทศกาลฮาโลวีน หลายครอบครัวเลือกรับชมหนังสยองขวัญร่วมกัน คำถามที่น่าสนใจคือ แล้วหนังแนวนี้ส่งผลกระทบต่อเด็กอย่างไรบ้าง ?

Dr. Natalie Scanlon นักจิตวิทยาจาก Texas Tech Health มองว่าผู้ที่ดูแลเด็กไม่ควรให้เด็กดูหนังผี เนื่องจากมักจะมีเนื้อหาที่รุนแรงเกินไป อาทิ มีภาพเลือด ซากสิ่งมีชีวิตต่าง ๆ รวมถึงความรุนแรงโหดร้าย โดยเด็กอายุน้อย ๆ ที่ยังไม่มีพัฒนาการในด้านการรับรู้ภาพ อาจแยกแยะระหว่างความจริงกับภาพที่ปรุงแต่งขึ้นมาไม่ได้ 

ทั้งนี้ มีงานวิจัยจำนวนหนึ่งชี้ให้เห็นว่า ความกลัวที่เกิดจากการรับชมหนังสยองขวัญ ไม่ว่าจะเป็นแนวเรื่องที่เกี่ยวกับบ้านผีสิงหรือภาพของความโหดร้าย ส่งผลให้เกิดแผลทางจิตใจ (Trauma) ได้ และทำให้เกิดอาการบางอย่างที่คล้ายอาการทางจิต เช่น อาการเครียดเฉียบพลัน (Acute Stress Disorder – ASD) หรือ ภาวะป่วยทางจิตจากเหตุการณ์รุนแรง (Post Traumatic Stress Disorder)

“หนังผี” เยียวยาความกลัวในชีวิตจริง

แม้หนังผี จะทำให้เกิดความกลัว แต่ความกลัวเหล่านั้นก็เป็นเพียงสิ่งสมมติหรือก็คือเป็นสิ่งที่เกิดขึ้นในโลกของภาพยนตร์ เคยมีการศึกษาที่เผยให้เห็นประโยชน์ของการรับชมหนังสยองขวัญในด้านของการทำให้ร่างกายรู้สึกตื่นตัว ทั้งจากความตื่นเต้น การต่อสู้ที่เกิดในเรื่องราว ดนตรีประกอบ และสิ่งที่ทำให้ตกใจ

แต่มากไปกว่านั้น หนังผีกลับทำให้ผ่อนคลายได้ เพราะเมื่อเรื่องราวคลี่คลายหรือหนังจบลง ความเครียดก็ผ่านพ้นไป ทำให้ร่างกายรู้สึกผ่อนคลายจากความเครียดได้ โดยมีกรณีศึกษาของเด็กอายุ 13 ปี ในช่วงปี 1990 ที่พบว่าตัวเองเลือกดูหนังสยองขวัญเพื่อบำบัดรักษาจิตใจตัวเอง เนื่องจากเจ้าตัวมีปัญหาในชีวิตจริง ทั้งนี้ ผู้ศึกษากรณีดังกล่าวได้ให้คำอธิบายไว้ว่า หนังสยองขวัญทำหน้าที่หลายอย่างกับเด็กวัยรุ่น เช่น การเรียนรู้ด้านอารมณ์ การรับมือกับสถานการณ์วิกฤตต่าง ๆ คล้ายกับนิทานดั้งเดิมที่ทำหน้าที่สร้างความเพลิดเพลินให้กับเด็กเล็ก

เมื่อหนังผีมีผลให้เกิดแผลทางใจได้ จึงมีการศึกษาค้นหาในมุมกลับว่า หนังผีสามารถรักษาแผลทางใจได้หรือไม่ ? เรื่องนี้ยังไม่มีหลักฐานทางวิทยาศาสตร์ยืนยันชัดเจน หากแต่มีประสบการณ์ของผู้เชี่ยวชาญ

Leela R. Magavi นักจิตวิทยาจากแคลิฟอร์เนีย ผู้เป็นแฟนหนังสยองขวัญ และมีประสบการณ์กับหนังแนวนี้ พบว่า หนังสยองขวัญช่วยลดอาการทางจิตเวชส่วนบุคคล เช่น อาการหวาดกลัวสิ่งต่าง ๆ (phobias) หรือลดบาดแผลทางใจ (trauma) ลงได้ 

Mathias Clasen ผู้อำนวยการจากสถาบัน Recreational Fear Lab และผู้ช่วยศาสตราจาย์สาขาสื่อและวรรณกรรมที่ Aarhus University จากประเทศเดนมาร์ก เผยถึงผลการศึกษาว่า การรับชมหนังสยองขวัญมีส่วนช่วยให้ผู้คนรับมือกับความกลัวในชีวิตจริงได้ดีขึ้น โดยพบว่าแฟนหนังผีมีสุขภาพจิตที่ดีกว่าคนที่ไม่ได้เป็นแฟนหนังผีในช่วงการระบาดของโควิด-19 ที่ผ่านมา

บริบททางวัฒนธรรมไทยเมื่อ "ผี" เป็นส่วนหนึ่งของชีวิตเด็กไทย

ความเชื่อเรื่องผีในสังคมไทยที่แตกต่างจากตะวันตก โดยในสังคมไทย ความเชื่อเรื่องผีมีรากฐานมาจากพุทธศาสนาผสมผสานกับความเชื่อดั้งเดิม ทำให้เด็กไทยเติบโตมาท่ามกลางเรื่องเล่าเกี่ยวกับผีที่แตกต่างจากวัฒนธรรมตะวันตกอย่างชัดเจน
ผีในวัฒนธรรมไทย มักถูกมองว่าเป็น "สิ่งที่อยู่ร่วมกัน" ในชีวิตประจำวัน ไม่ว่าจะเป็นผีบรรพบุรุษที่ต้องทำบุญอุทิศส่วนกุศล ผีรักษาสถานที่ เช่น พระภูมิเจ้าที่ หรือแม้แต่ผีที่มีเรื่องราวน่ากลัว เช่น นางตานี แม่นาก ผีกระสือ ซึ่งเด็กไทยจะได้ยินเรื่องเหล่านี้ตั้งแต่ยังเล็ก ผ่านคำบอกเล่าจากปู่ย่าตายาย หรือจากสื่อต่าง ๆ

ในขณะที่ผีตะวันตกมักเป็นสิ่งที่ต้อง "กำจัด" หรือ "ขับไล่" ออกไป เช่น ผีในบ้านร้าง ซอมบี้ หรือปีศาจ ความแตกต่างนี้ทำให้เด็กไทยมีทัศนคติต่อผีที่เป็น "ส่วนหนึ่งของโลก" มากกว่าการมองว่าผีเป็นเพียง "ตัวร้าย" ที่ต้องต่อสู้

ความเชื่อเรื่องผีแบบไทยนี้อาจส่งผลให้เด็กไทยมีความกลัวผีที่ฝังลึกและติดตัวไปนาน เพราะผีไม่ได้อยู่แค่ในหนัง แต่อยู่ในเรื่องเล่า ในความเชื่อของคนรอบข้าง และในชีวิตประจำวัน เช่น คำเตือนว่า "อย่าชี้ต้นไม้ตอนกลางคืน" หรือ "อย่าเรียกชื่อตอนกลางคืน" ซึ่งทำให้ความกลัวผีของเด็กไทยมีมิติที่แตกต่างจากเด็กในสังคมตะวันตก

นิทานผีไทยและเรื่องเล่าผีที่ส่งผลต่อเด็ก

นอกจากหนังผีแล้ว เรื่องเล่าผียังเป็นส่วนสำคัญในวัฒนธรรมไทยที่ส่งผลต่อจิตใจเด็ก หลายครอบครัวไทยมีประสบการณ์ฟังเรื่องผีจากปู่ย่าตายาย หรือจากพ่อแม่ในยามค่ำคืน
นิทานผีไทยยอดนิยมที่เด็กไทยรู้จักกันดี เช่น

• ผีนางตานี - ผีหญิงงามที่อาศัยอยู่ในต้นตาล สอนเรื่องความระมัดระวังและผลของความโลภ
• ผีแม่นาก - เรื่องราวความรักที่ยิ่งใหญ่แม้หลังความตาย กลายเป็นตำนานผีไทยที่โด่งดังที่สุด
• ผีกระสือ - สะท้อนความกลัวต่อสิ่งลึกลับและความเชื่อเรื่องไสยศาสตร์
• ผีปอบ - เรื่องเล่าที่ใช้ทำให้เด็กเชื่อฟังและไม่ทำความเลวร้าย

เรื่องเล่าเหล่านี้มักถูกใช้เป็นเครื่องมือในการอบรมสั่งสอน เช่น การบอกว่า "ถ้าไม่นอนผีจะมาจับ" หรือ "ถ้าไม่กินข้าวผีหิวจะตาม" แม้จะมีเจตนาดี แต่การใช้ความกลัวผีเป็นเครื่องมือในการสั่งสอนอาจสร้างความหวาดกลัวที่ไม่จำเป็นในเด็ก
ศาสตราจารย์ทางด้านจิตวิทยาเด็กหลายท่านชี้ให้เห็นว่า การเล่าเรื่องผีให้เด็กฟังโดยไม่มีบริบทหรือการอธิบายที่เหมาะสม อาจทำให้เด็กเกิดความกลัวผีมากเกินไป โดยเฉพาะเด็กอายุต่ำกว่า 7-8 ปี ที่ยังแยกแยะระหว่างความจริงกับจินตนาการไม่ได้ดี

หนังผีไทย vs. หนังผีต่างประเทศ ผลกระทบต่อเด็กต่างกันอย่างไร?

หนังผีไทยมีเอกลักษณ์เฉพาะที่แตกต่างจากหนังผีฝรั่ง และส่งผลต่อจิตใจเด็กไทยในรูปแบบที่ต่างกัน เช่น

หนังผีไทย

• มักเชื่อมโยงกับสถานที่จริงและเรื่องเล่าในท้องถิ่น ทำให้ดูเหมือนจริงมากขึ้น
• ใช้องค์ประกอบทางศาสนา เช่น พระเครื่อง คาถา สายสิญจน์
• ผีไทยมักมีเรื่องราวความเป็นมาและอาฆาตมาดร้าย ไม่ใช่แค่สิ่งที่น่ากลัว
• บรรยากาศที่คุ้นเคย - บ้านไทย วัด สุสาน ที่เด็กอาจเจอในชีวิตจริง

หนังผีต่างประเทศ

• มักเป็นเรื่องแฟนตาซีหรือสถานการณ์ที่ห่างไกลความเป็นจริง
• ใช้เทคโนโลยี CGI และเอฟเฟกต์พิเศษที่ดูปรุงแต่งชัดเจน
• สถานที่แปลกแหล่งที่เด็กไทยไม่คุ้นเคย
• มักมีตัวละครฮีโร่ที่มาช่วยเหลือและเอาชนะผี

นักจิตวิทยาเด็กไทยหลายท่านสังเกตว่า เด็กไทยมักกลัวหนังผีไทยมากกว่าหนังผีต่างประเทศ เพราะ

• ความใกล้ตัว - ผีในหนังไทยอาจ "อยู่ในบ้านเรา" ไม่ใช่แค่ในหนัง
• การเสริมแรงจากสังคม - เมื่อคนรอบข้างเชื่อเรื่องผี ทำให้หนังผีไทยดู "เป็นไปได้" มากขึ้น
• ภาษาและบริบททางวัฒนธรรม - การได้ยินผีพูดภาษาไทย การใช้คาถาไทย ทำให้รู้สึกว่าเรื่องนี้เกี่ยวข้องกับตัวเอง

อย่างไรก็ตาม หนังผีต่างประเทศที่มีความรุนแรงสูงหรือฉากเลือดสาดเยอะ ก็ยังส่งผลกระทบรุนแรงต่อเด็กได้เช่นกัน โดยไม่คำนึงถึงต้นกำเนิดของหนัง

การดูหนังผีในเด็ก ควรได้รับคำแนะนำ และมีการจัดระเบียบ

การดูหนังผี ด้านหนึ่งก็ส่งผลกระทบทางจิตใจในแง่ลบ ทว่าอีกด้านก็มีการศึกษาพบคุณประโยชน์บางอย่าง การทำให้เข้าใจผลทางจิตในเด็กและการจัดระเบียบอย่างเหมาะสมสามารถช่วยให้คำตอบได้ โดยกรมสุขภาพจิต เผยถึงแนวทางมาตรฐานที่กำหนดให้เด็กอายุมากกว่า 18 ปีขึ้นไปเท่านั้นที่สามารถรับชมภาพยนตร์แบบใดก็ได้ ขณะที่เด็กอายุน้อยกว่านั้น ได้มีการกำหนดเรทติงเพื่อความเหมาะสม 
ผลทางจิตที่เกิดจากดูหนังสยองขวัญ

- เด็กอายุต่ำกว่า 10 ปี พัฒนาการทางสมองของเด็กยังไม่เพียงพอ และทำให้ยังคงแยกโลกความจริงกับโลกของเรื่องแต่งจากกันไม่ออก หากให้รับชมหนังที่มีความรุนแรง ก็อาจเกิดผลกระทบทางจิตใจได้ มีพฤติกรรมเลียนแบบ

- เด็กอายุ 10 – 18 ปี ฉากความรุนแรงอาจส่งผลต่อสภาวะอารมณ์ จิตใจ และความรู้สึกได้มาก อย่างการรับชมหนังบางเรื่องแล้วรู้สึกดิ่งโดยไม่รู้ตัว เด็กอาจซึมซับความรุนแรงของหนังที่รับชมได้ รวมถึงผลกระทบเป็นแผลทางใจนั้นผู้ปกครองหรือเด็กเองควรสังเกตตัวเองด้วยว่ามีบุคลิกส่วนตัวประกอบด้วย เช่น เกิดความเครียดกังวลได้ง่าย เกิดความกลัวได้ง่ายหรือไม่ โดยผู้ปกครองควรพูดคุยแลกเปลี่ยนเพื่อรับมือกับผลกระทบที่อาจเกิดขึ้น

คำแนะนำสำหรับผู้ปกครองเกี่ยวกับเรื่องผีกับเด็ก

• อธิบายให้เหมาะวัย - เมื่อพาเด็กเข้าร่วมประเพณีเกี่ยวกับผี ควรอธิบายความหมายให้เด็กเข้าใจตามวัย
• ไม่ใช้ผีเป็นเครื่องมือขู่ - หลีกเลี่ยงการพูดว่า "ไม่เชื่อฟังผีจะมาจับ"
• สร้างความสมดุล - สอนให้เด็กเคารพความเชื่อ แต่ไม่กลัวจนเกินไป
• เปิดพื้นที่คุย - ถามเด็กว่ารู้สึกอย่างไรหลังเข้าร่วมประเพณี หรือหลังได้ยินเรื่องเล่าเกี่ยวกับผี
• ปรับเนื้อหาให้เหมาะสม - เลือกเล่าเรื่องผีที่มีบทเรียนและไม่น่ากลัวจนเกินไป

Dr. Natalie Scanlon นักจิตวิทยาจาก Texas Tech Health ได้ให้ข้อแนะนำถึงการเลือกหนังผีมาดูเพื่อรับกับเทศกาลฮาโลวีนของครอบครัวว่า สามารถเลือกหนังผีที่ทำมาเพื่อเด็กอย่าง แคสเปอร์ ผีน้อยเพื่อนรัก หรือหนังเรื่องอื่น ๆ ที่แม้จะมีผีในเรื่อง แต่ก็ไม่มีความรุนแรงได้
หนังผีอาจไม่ได้ผู้ร้ายเสมอไป แต่ความรุนแรงที่เป็นองค์ประกอบหนึ่งในหนังและการเลือกรับชมหนังตามการจัดเรทติงที่ถูกต้อง จะช่วยให้เด็กได้รับชมหนังแม้จะเป็นหนังผีก็เหมาะสมกับช่วงวัยของเขาได้

อ้างอิง

• Nationalgeographic
• Researchgate
• กรมสุขภาพจิต
• สารนิพนธ์ของมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ