หลายคนคงจะจำบทเรียนวิชาประวัติศาสตร์บทหนึ่งกันได้ว่า ขณะที่ไทยตกอยู่ภายใต้การยึดครองของญี่ปุ่นช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 'ขบวนการเสรีไทย' มีบทบาทสำคัญในการติดต่อกับฝ่ายสัมพันธมิตร จนช่วยให้ไทยรอดพ้นจากการเป็นประเทศผู้แพ้สงคราม

ขบวนการเสรีไทย (Free Thai Movement) เป็นปฏิบัติการเฉพาะกิจช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 ที่ชนชั้นนำไทยและนักเรียนไทยในต่างประเทศจำนวนหนึ่งรวมตัวกันเพื่อจะรักษาเอกราชและอธิปไตยของไทย พร้อมแสดงให้ฝ่ายสัมพันธมิตรเห็นว่า คนไทยส่วนใหญ่ไม่เห็นด้วยกับการตัดสินใจของจอมพล ป. พิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรี ณ ขณะนั้นที่ประกาศสนับสนุนญี่ปุ่น (หรือฝ่ายอักษะ) ในวันที่ 8 ธันวาคม ค.ศ. 1941 ต่อมา จอมพล ป. ได้ประกาศสงครามกับสหรัฐอเมริกาและอังกฤษอย่างเป็นทางการเมื่อวันที่ 25 มกราคม 1942

ขบวนการเสรีไทยกระจายตัวอยู่ใน 3 ประเทศหลัก ๆ ได้แก่ ไทย, สหรัฐอเมริกา และอังกฤษ มีการฝึกพลเรือนไทยและนักเรียนไทยที่อยู่ในสหรัฐอเมริกาและอังกฤษก่อนที่พวกเขาจะลักลอบกลับเข้ามาติดต่อกับขบวนการเสรีไทยและหน่วยข่าวกรองของประเทศฝ่ายสัมพันธมิตรในเมืองไทย ท้ายที่สุดแล้ว เมื่อสงครามโลกครั้งที่ 2 จบลง ปรีดี พนมยงค์ ในฐานะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ได้ประกาศสันติภาพตามคำแนะนำของฝ่ายสัมพันธมิตรในวันที่ 16 สิงหาคม 1944 ไม่นานก่อนที่บทบาทของขบวนการเสรีไทยจะจบลง

ปรีดี (ซ้าย) และม.ร.ว.เสนีย์ ผู้นำขบวนการเสรีไทยฝั่งไทยและสหรัฐ ตามลำดับ (ภาพจาก: AFP)

เราอาจทราบกันว่า ขบวนการเสรีไทยเกิดขึ้นด้วยความรักประเทศชาติของกลุ่มคนที่ไม่ยอมเห็นประเทศไทยไปเข้าร่วมกับฝ่ายญี่ปุ่น อีกทั้งหลายคนน่าจะคุ้นชื่อต่าง ๆ ที่เป็นตัวละครสำคัญในขบวนการเสรีไทย อาทิ ปรีดี, หม่อมราชวงศ์เสนีย์ ปราโมช อดีตนายกรัฐมนตรี หรือป๋วย อึ๊งภากรณ์ อดีตผู้ว่าการธนาคารแห่งประเทศไทย แต่ที่เราอาจยังไม่รู้ก็คือ เหตุใดประเทศ ‘มหาอำนาจ' ฝ่ายสัมพันธมิตรอย่างสหรัฐอเมริกาและอังกฤษถึงช่วยเหลือขบวนการเสรีไทย และไม่ลงโทษไทยอย่างร้ายแรงในฐานะประเทศผู้แพ้สงครามทั้ง ๆ ที่รัฐบาลไทยเคยประกาศตัวอยู่กับฝ่ายญี่ปุ่น ?

ขบวนการเสรีไทยท่ามกลาง 'การห้ำหั่น (แบบลับ ๆ)' ระหว่างสหรัฐอเมริกา-อังกฤษ

สยาม/ไทย ถือเป็น 'รัฐกันชน (buffer state)' ระหว่างอังกฤษที่ปกครองพม่ากับมาลายา และฝรั่งเศสซึ่งเป็นเจ้าอาณานิคมฝั่งอินโดจีน (French Indochina) หลังจากที่ชาติตะวันตกทั้ง 2 บรรลุข้อตกลงร่วมกันในปี 1896 แต่ในช่วงต้นศตวรรษที่ 20 (นับตั้งแต่ปี 1900) เป็นต้นมา สหรัฐอเมริกาก็ส่งมิชชันนารีและวิทยาการต่าง ๆ จนเริ่มมีอิทธิพลมากขึ้นในสยาม และสงครามโลกครั้งที่ 2 ก็เป็นจุดที่ทำให้สหรัฐอเมริกาเข้ามามีบทบาทในไทยมากขึ้น

เมื่อจอมพล ป. ประกาศสงครามต่อสหรัฐอเมริกาและอังกฤษ อังกฤษตอบโต้กลับด้วยการประกาศตัวว่าอยู่ใน 'ภาวะสงคราม (state of war)' กับไทย แต่ยังไม่ถึงขั้น 'ประกาศสงคราม (declaration of war)' ซึ่งจะผูกมัดในทางกฎหมายด้วยแต่อย่างใด อีกทั้งอังกฤษเองก็วางแนวนโยบายหลังสงครามที่จะใช้กับไทย โดยประเมินจากท่าทีและระดับความช่วยเหลือที่รัฐบาลไทยให้แก่ศัตรู อย่างไรก็ตาม การยึดครองของญี่ปุ่นในไทยและแถบอินโดจีนก็ทำให้กองกำลังของอังกฤษอ่อนแอและอาณานิคมของตัวเองตกอยู่ในอันตราย

กลุ่มนักเรียนไทยที่ Eastern Warfare School ในอินเดีย ซึ่งเป็นประเทศที่อยู่ใต้การปกครองของอังกฤษจนถึงปี 1947 (ภาพจาก: The National Archives)

ขณะเดียวกัน สหรัฐอเมริกาดูจะ "เห็นใจ" ไทยที่ต้องตกอยู่ภายใต้การยึดครองทางทหารจากญี่ปุ่น ประกอบกับม.ร.ว. เสนีย์ ในฐานะทูตไทยประจำกรุงวอชิงตัน ดีซี ได้พูดคุยกับรัฐบาลสหรัฐว่า คนไทยส่วนใหญ่ต่อต้านฝ่ายญี่ปุ่น สหรัฐอเมริกาจึงไม่ประกาศสงครามกับไทย อย่างไรก็ดี สหรัฐอเมริกาตระหนักก็ถึงอิทธิพลที่เจ้าอาณานิคมอังกฤษอาจมีต่อประเทศเอกราชอย่างไทยได้ (อย่าลืมว่า สหรัฐอเมริกาเคยถูกอังกฤษปกครองจนถึงปี 1783) นี่เองจึงเป็นสาเหตุหลักข้อหนึ่งที่อังกฤษกับสหรัฐอเมริกา แข่งขันทางอำนาจกันอย่างลับ ๆ โดยที่ต้องรักษาความเป็นพันธมิตรเอาไว้ในยามสงคราม

สมาชิกขบวนการเสรีไทยและเจ้าหน้าที่อเมริกัน (ภาพจาก: Studies in Intelligence)

บรรดาปฏิบัติการด้านข่าวกรองต่าง ๆ (intelligence operations) อาจสะท้อนถึงการแข่งขันที่ว่าระหว่าง 2 ประเทศนี้ ขณะเดียวกันก็ช่วยเหลือภารกิจของขบวนการเสรีไทยด้วย กองทัพอังกฤษฝึกฝนนักเรียนไทย จนป๋วย และนักเรียนไทยอีก 23 คนได้เข้าร่วม 'Force 136' ซึ่งเป็นหน่วยหนึ่งในตะวันออกไกลของฝ่ายบริหารปฏิบัติการพิเศษ (SOE) อีกด้านหนึ่ง ทางการสหรัฐฯ ก็เกรงว่า หาก SOE ส่งสายเข้าไปในไทยได้สำเร็จ อังกฤษก็อาจ "กันซีน" สหรัฐอเมริกาในภูมิภาค สหรัฐอเมริกาจึงส่งเจ้าหน้าที่สำนักอำนวยการยุทธศาสตร์ OSS มาทำงานร่วมกับขบวนการเสรีไทยในเมืองไทย โดยผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ได้เลือกวังสวนกุหลาบให้เป็นที่พำพักให้พวกเขา ถึงแม้สหรัฐอเมริกาจะยังรักษาความสัมพันธ์กับอังกฤษเอาไว้ แต่ก็ต้อง "พึ่งพาตนเอง" ด้วยเช่นกัน

อิทธิพลของชาติตะวันตกหลังขบวนการเสรีไทยยุติลง

พวกเราชาวไทยอาจเคยได้ยินว่า ไทยรอดจากสถานะ 'ประเทศผู้แพ้สงครามโลกครั้งที่ 2' ได้เป็นเพราะขบวนการเสรีไทยก็ดี การทูตไผ่ลู่ลมก็ดี หรือความช่วยเหลือจากชาติมหาอำนาจก็ดี แต่รศ.ดร.พีระ เจริญวัฒนนุกูล อาจารย์ประจำคณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ กล่าวไว้กับ Thai PBS News เมื่อเดือนกุมภาพันธ์ 2025 ว่า ไทยรอดจากความเป็นผู้แพ้ได้ด้วย “ปาฏิหาริย์" ทั้งการหวิดลงนามใน "สัญญาที่ไม่เป็นธรรม" ของอังกฤษ, การประวิงเวลา, ความล่าช้าต่าง ๆ รวมถึงการแทรกแซงของสหรัฐอเมริกา

บันทึกประวัติส่วนตัวของป๋วยที่ SOE จัดทำในปี 1942 (ภาพจาก: The National Archives)

ไม่ว่าขบวนการเสรีไทยจะช่วยป้องกันไม่ให้ไทยถูกลงโทษมากน้อยเพียงใด ก็ถือเป็นปฏิบัติการข่าวกรอง "ใต้จมูกศัตรู" ที่สำเร็จในระดับหนึ่ง แม้จะถูกควบคุมตัวหลังจากกระโดดร่มเข้ามาเมืองไทย แต่ป๋วยและเพื่อนร่วมกลุ่มอีก 2 คนจาก Force 136 ก็สร้างช่องทางการสื่อสารระหว่างขบวนการเสรีไทยในบ้านเกิดและฝ่ายสัมพันธมิตรได้ ส่วนหน่วย OSS ของสหรัฐอเมริกาในไทยก็ไม่เคยถูกญี่ปุ่นค้นพบในช่วงสงคราม บ๊อบ เบอร์กิน (Bob Bergin) อดีตเจ้าหน้าที่ต่างประเทศสหรัฐ ให้ความเห็นในบทความของวารสาร Studies in Intelligence จาก CIA ว่า ทัศนคติที่คนญี่ปุ่นมีต่อคนไทยเป็นปัจจัยสำคัญอย่างหนึ่งที่ทำให้ญี่ปุ่นจับความผิดปกติของฝ่ายต่อต้านชาวไทยไม่ได้

เป็นที่ชัดเจน... พวกเขา [ชาวญี่ปุ่น] ไม่อาจเชื่อเลยว่า คนไทยผู้เป็นมิตรและมีท่าทีสบาย ๆ ที่พวกเขาคลุกคลีด้วยนั้น จะบ่อนทำลายได้เก่งกาจขนาดนี้ (They apparently could not bring themselves to believe the friendly, easygoing Thai, among whom they lived, could be capable of skilful subversion.) - Bob Bergin

แผนที่การกระจายตัวของบุคลากร OSS ชาวไทยและอเมริกัน รวมถึงศูนย์ฝึกและโครงข่ายทางรางในไทย (ภาพจาก: Studies in Intelligence)

ย้อนกลับมาที่สัญญาการลงโทษไทยหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 จบลง นอกจากเรื่องค่าปฏิกรรมสงครามเต็มจำนวน การผูกขาดตลาดการค้าต่างประเทศชั่วคราว และสิทธิในการตั้งฐานทัพ เงื่อนไขอีกอย่างหนึ่งที่อังกฤษวางไว้ให้ไทยในช่วงแรกเริ่มคือ "การจัดระเบียบกองทัพไทยใหม่" ขณะนั้น อังกฤษมองว่า กองทัพไทยมีอิทธิพลต่อการเมืองและอาจแทรกแซงการทำงานรัฐบาลพลเรือนเสรีนิยมได้ แต่จากมุมมองของสหรัฐอเมริกา ไทยควรรักษาเอกราชของตัวเองเอาไว้ และอังกฤษไม่ควรแสดงความเป็นเจ้าอาณานิคมหรือแทรกแซงประเทศอื่นใดอีก สหรัฐอเมริกาจึงโน้มน้าวให้อังกฤษลดข้อเรียกร้องลง

สุดท้าย จึงเกิดความตกลงสมบูรณ์แบบระหว่างไทยและอังกฤษ (Anglo-Thai Peace Treaty) เมื่อวันที่ 1 มกราคม 1946 โดยที่ไทยยังรักษาเอกราชและอธิปไตยของตัวเองเอาไว้ได้ หลังจากนั้นไม่กี่ปี ก็เกิดการเปลี่ยนแปลงต่าง ๆ ในฉากทัศน์การเมืองไทยจนกองทัพไทยได้เข้ามามีบทบาทมากขึ้น แม้จะเคย "มีความหลังที่ไม่ดี" แต่สหรัฐอเมริกากับอังกฤษก็ร่วมมือกับรัฐบาลของจอมพล ป. สมัยที่ 2 เพื่อต่อต้านลัทธิคอมมิวนิสต์ในภูมิคาคช่วงสงครามเย็น (Cold War) และสานสัมพันธ์ในด้านต่าง ๆ กับไทยจนถึงปัจจุบัน

ในแง่หนึ่ง ขบวนการเสรีไทยสะท้อนถึงการแข่งขันระหว่าง 'ชาติมหาอำนาจเก่า-ใหม่' อย่างอังกฤษซึ่งเป็นเจ้าอาณานิคมมายาวนาน กับสหรัฐอเมริกาที่ค่อย ๆ มีบทบาทมากขึ้นนับตั้งแต่สงครามโลกครั้งที่ 2 บทเรียนอย่างหนึ่งที่เราอาจเรียนรู้ได้จากเรื่องนี้คือ 'อิทธิพล' และ 'ผลประโยชน์' เป็นปัจจัยสำคัญบนกระดานเกมการเมืองโลก ความช่วยเหลือที่ประเทศหนึ่งมอบให้แก่ 'มิตร' อีกประเทศจึงย่อมมีราคาและวัตถุประสงค์แฝงเสมอ

สำรวจประวัติศาสตร์ยุค 'สงครามโลกครั้งที่ 2' ไปกับเนื้อหาจาก Thai PBS

ปกความตกลงสมบูรณ์แบบระหว่างไทยกับอังกฤษเพื่อสงบศึก (ภาพจาก: UK Treaties Online)

อ้างอิง

Atonement Before Absolution: British Policy Towards Thailand During World War Ii, Journal of the Siam Society (Vol 66, Part 1, January 1978)
British and American Influence in Post-War Thailand, Journal of Southeast Asian History, 4(1)
The Free Thai Movement and the SOE, The National Archives
OSS and Free Thai Operations in World War II, Studies in Intelligence, 55(4)
การวิเทโศบายของไทย ระหว่างปีพุทธศักราช ๒๔๘๓ – ๒๔๙๕ ตอนที่ 15 : การกระชับงานต่อต้าน, สถาบันปรีดี พนมยงค์
ขบวนการเสรีไทย : พันธกิจที่ใหญ่ยิ่ง, สถาบันปรีดี พนมยงค์

เล่าอดีต บันทึกปัจจุบัน รอบรู้ทุกวัน กับ Thai PBS On This Day: www.thaipbs.or.th/OnThisDay

สรุปประเด็นให้โดย Generative AI

'ขบวนการเสรีไทย' ในสายตาชาติมหาอำนาจช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2