หลายคนคงจะจำบทเรียนวิชาประวัติศาสตร์บทหนึ่งกันได้ว่า ขณะที่ไทยตกอยู่ภายใต้การยึดครองของญี่ปุ่นช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 'ขบวนการเสรีไทย' มีบทบาทสำคัญในการติดต่อกับฝ่ายสัมพันธมิตร จนช่วยให้ไทยรอดพ้นจากการเป็นประเทศผู้แพ้สงคราม
ขบวนการเสรีไทย (Free Thai Movement) เป็นปฏิบัติการเฉพาะกิจช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 ที่ชนชั้นนำไทยและนักเรียนไทยในต่างประเทศจำนวนหนึ่งรวมตัวกันเพื่อจะรักษาเอกราชและอธิปไตยของไทย พร้อมแสดงให้ฝ่ายสัมพันธมิตรเห็นว่า คนไทยส่วนใหญ่ไม่เห็นด้วยกับการตัดสินใจของจอมพล ป. พิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรี ณ ขณะนั้นที่ประกาศสนับสนุนญี่ปุ่น (หรือฝ่ายอักษะ) ในวันที่ 8 ธันวาคม ค.ศ. 1941 ต่อมา จอมพล ป. ได้ประกาศสงครามกับสหรัฐอเมริกาและอังกฤษอย่างเป็นทางการเมื่อวันที่ 25 มกราคม 1942
ขบวนการเสรีไทยกระจายตัวอยู่ใน 3 ประเทศหลัก ๆ ได้แก่ ไทย, สหรัฐอเมริกา และอังกฤษ มีการฝึกพลเรือนไทยและนักเรียนไทยที่อยู่ในสหรัฐอเมริกาและอังกฤษก่อนที่พวกเขาจะลักลอบกลับเข้ามาติดต่อกับขบวนการเสรีไทยและหน่วยข่าวกรองของประเทศฝ่ายสัมพันธมิตรในเมืองไทย ท้ายที่สุดแล้ว เมื่อสงครามโลกครั้งที่ 2 จบลง ปรีดี พนมยงค์ ในฐานะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ได้ประกาศสันติภาพตามคำแนะนำของฝ่ายสัมพันธมิตรในวันที่ 16 สิงหาคม 1944 ไม่นานก่อนที่บทบาทของขบวนการเสรีไทยจะจบลง
เราอาจทราบกันว่า ขบวนการเสรีไทยเกิดขึ้นด้วยความรักประเทศชาติของกลุ่มคนที่ไม่ยอมเห็นประเทศไทยไปเข้าร่วมกับฝ่ายญี่ปุ่น อีกทั้งหลายคนน่าจะคุ้นชื่อต่าง ๆ ที่เป็นตัวละครสำคัญในขบวนการเสรีไทย อาทิ ปรีดี, หม่อมราชวงศ์เสนีย์ ปราโมช อดีตนายกรัฐมนตรี หรือป๋วย อึ๊งภากรณ์ อดีตผู้ว่าการธนาคารแห่งประเทศไทย แต่ที่เราอาจยังไม่รู้ก็คือ เหตุใดประเทศ ‘มหาอำนาจ' ฝ่ายสัมพันธมิตรอย่างสหรัฐอเมริกาและอังกฤษถึงช่วยเหลือขบวนการเสรีไทย และไม่ลงโทษไทยอย่างร้ายแรงในฐานะประเทศผู้แพ้สงครามทั้ง ๆ ที่รัฐบาลไทยเคยประกาศตัวอยู่กับฝ่ายญี่ปุ่น ?
ขบวนการเสรีไทยท่ามกลาง 'การห้ำหั่น (แบบลับ ๆ)' ระหว่างสหรัฐอเมริกา-อังกฤษ
สยาม/ไทย ถือเป็น 'รัฐกันชน (buffer state)' ระหว่างอังกฤษที่ปกครองพม่ากับมาลายา และฝรั่งเศสซึ่งเป็นเจ้าอาณานิคมฝั่งอินโดจีน (French Indochina) หลังจากที่ชาติตะวันตกทั้ง 2 บรรลุข้อตกลงร่วมกันในปี 1896 แต่ในช่วงต้นศตวรรษที่ 20 (นับตั้งแต่ปี 1900) เป็นต้นมา สหรัฐอเมริกาก็ส่งมิชชันนารีและวิทยาการต่าง ๆ จนเริ่มมีอิทธิพลมากขึ้นในสยาม และสงครามโลกครั้งที่ 2 ก็เป็นจุดที่ทำให้สหรัฐอเมริกาเข้ามามีบทบาทในไทยมากขึ้น
เมื่อจอมพล ป. ประกาศสงครามต่อสหรัฐอเมริกาและอังกฤษ อังกฤษตอบโต้กลับด้วยการประกาศตัวว่าอยู่ใน 'ภาวะสงคราม (state of war)' กับไทย แต่ยังไม่ถึงขั้น 'ประกาศสงคราม (declaration of war)' ซึ่งจะผูกมัดในทางกฎหมายด้วยแต่อย่างใด อีกทั้งอังกฤษเองก็วางแนวนโยบายหลังสงครามที่จะใช้กับไทย โดยประเมินจากท่าทีและระดับความช่วยเหลือที่รัฐบาลไทยให้แก่ศัตรู อย่างไรก็ตาม การยึดครองของญี่ปุ่นในไทยและแถบอินโดจีนก็ทำให้กองกำลังของอังกฤษอ่อนแอและอาณานิคมของตัวเองตกอยู่ในอันตราย
ขณะเดียวกัน สหรัฐอเมริกาดูจะ "เห็นใจ" ไทยที่ต้องตกอยู่ภายใต้การยึดครองทางทหารจากญี่ปุ่น ประกอบกับม.ร.ว. เสนีย์ ในฐานะทูตไทยประจำกรุงวอชิงตัน ดีซี ได้พูดคุยกับรัฐบาลสหรัฐว่า คนไทยส่วนใหญ่ต่อต้านฝ่ายญี่ปุ่น สหรัฐอเมริกาจึงไม่ประกาศสงครามกับไทย อย่างไรก็ดี สหรัฐอเมริกาตระหนักก็ถึงอิทธิพลที่เจ้าอาณานิคมอังกฤษอาจมีต่อประเทศเอกราชอย่างไทยได้ (อย่าลืมว่า สหรัฐอเมริกาเคยถูกอังกฤษปกครองจนถึงปี 1783) นี่เองจึงเป็นสาเหตุหลักข้อหนึ่งที่อังกฤษกับสหรัฐอเมริกา แข่งขันทางอำนาจกันอย่างลับ ๆ โดยที่ต้องรักษาความเป็นพันธมิตรเอาไว้ในยามสงคราม
บรรดาปฏิบัติการด้านข่าวกรองต่าง ๆ (intelligence operations) อาจสะท้อนถึงการแข่งขันที่ว่าระหว่าง 2 ประเทศนี้ ขณะเดียวกันก็ช่วยเหลือภารกิจของขบวนการเสรีไทยด้วย กองทัพอังกฤษฝึกฝนนักเรียนไทย จนป๋วย และนักเรียนไทยอีก 23 คนได้เข้าร่วม 'Force 136' ซึ่งเป็นหน่วยหนึ่งในตะวันออกไกลของฝ่ายบริหารปฏิบัติการพิเศษ (SOE) อีกด้านหนึ่ง ทางการสหรัฐฯ ก็เกรงว่า หาก SOE ส่งสายเข้าไปในไทยได้สำเร็จ อังกฤษก็อาจ "กันซีน" สหรัฐอเมริกาในภูมิภาค สหรัฐอเมริกาจึงส่งเจ้าหน้าที่สำนักอำนวยการยุทธศาสตร์ OSS มาทำงานร่วมกับขบวนการเสรีไทยในเมืองไทย โดยผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ได้เลือกวังสวนกุหลาบให้เป็นที่พำพักให้พวกเขา ถึงแม้สหรัฐอเมริกาจะยังรักษาความสัมพันธ์กับอังกฤษเอาไว้ แต่ก็ต้อง "พึ่งพาตนเอง" ด้วยเช่นกัน
อิทธิพลของชาติตะวันตกหลังขบวนการเสรีไทยยุติลง
พวกเราชาวไทยอาจเคยได้ยินว่า ไทยรอดจากสถานะ 'ประเทศผู้แพ้สงครามโลกครั้งที่ 2' ได้เป็นเพราะขบวนการเสรีไทยก็ดี การทูตไผ่ลู่ลมก็ดี หรือความช่วยเหลือจากชาติมหาอำนาจก็ดี แต่รศ.ดร.พีระ เจริญวัฒนนุกูล อาจารย์ประจำคณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ กล่าวไว้กับ Thai PBS News เมื่อเดือนกุมภาพันธ์ 2025 ว่า ไทยรอดจากความเป็นผู้แพ้ได้ด้วย “ปาฏิหาริย์" ทั้งการหวิดลงนามใน "สัญญาที่ไม่เป็นธรรม" ของอังกฤษ, การประวิงเวลา, ความล่าช้าต่าง ๆ รวมถึงการแทรกแซงของสหรัฐอเมริกา
ไม่ว่าขบวนการเสรีไทยจะช่วยป้องกันไม่ให้ไทยถูกลงโทษมากน้อยเพียงใด ก็ถือเป็นปฏิบัติการข่าวกรอง "ใต้จมูกศัตรู" ที่สำเร็จในระดับหนึ่ง แม้จะถูกควบคุมตัวหลังจากกระโดดร่มเข้ามาเมืองไทย แต่ป๋วยและเพื่อนร่วมกลุ่มอีก 2 คนจาก Force 136 ก็สร้างช่องทางการสื่อสารระหว่างขบวนการเสรีไทยในบ้านเกิดและฝ่ายสัมพันธมิตรได้ ส่วนหน่วย OSS ของสหรัฐอเมริกาในไทยก็ไม่เคยถูกญี่ปุ่นค้นพบในช่วงสงคราม บ๊อบ เบอร์กิน (Bob Bergin) อดีตเจ้าหน้าที่ต่างประเทศสหรัฐ ให้ความเห็นในบทความของวารสาร Studies in Intelligence จาก CIA ว่า ทัศนคติที่คนญี่ปุ่นมีต่อคนไทยเป็นปัจจัยสำคัญอย่างหนึ่งที่ทำให้ญี่ปุ่นจับความผิดปกติของฝ่ายต่อต้านชาวไทยไม่ได้
เป็นที่ชัดเจน... พวกเขา [ชาวญี่ปุ่น] ไม่อาจเชื่อเลยว่า คนไทยผู้เป็นมิตรและมีท่าทีสบาย ๆ ที่พวกเขาคลุกคลีด้วยนั้น จะบ่อนทำลายได้เก่งกาจขนาดนี้ (They apparently could not bring themselves to believe the friendly, easygoing Thai, among whom they lived, could be capable of skilful subversion.) - Bob Bergin
ย้อนกลับมาที่สัญญาการลงโทษไทยหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 จบลง นอกจากเรื่องค่าปฏิกรรมสงครามเต็มจำนวน การผูกขาดตลาดการค้าต่างประเทศชั่วคราว และสิทธิในการตั้งฐานทัพ เงื่อนไขอีกอย่างหนึ่งที่อังกฤษวางไว้ให้ไทยในช่วงแรกเริ่มคือ "การจัดระเบียบกองทัพไทยใหม่" ขณะนั้น อังกฤษมองว่า กองทัพไทยมีอิทธิพลต่อการเมืองและอาจแทรกแซงการทำงานรัฐบาลพลเรือนเสรีนิยมได้ แต่จากมุมมองของสหรัฐอเมริกา ไทยควรรักษาเอกราชของตัวเองเอาไว้ และอังกฤษไม่ควรแสดงความเป็นเจ้าอาณานิคมหรือแทรกแซงประเทศอื่นใดอีก สหรัฐอเมริกาจึงโน้มน้าวให้อังกฤษลดข้อเรียกร้องลง
สุดท้าย จึงเกิดความตกลงสมบูรณ์แบบระหว่างไทยและอังกฤษ (Anglo-Thai Peace Treaty) เมื่อวันที่ 1 มกราคม 1946 โดยที่ไทยยังรักษาเอกราชและอธิปไตยของตัวเองเอาไว้ได้ หลังจากนั้นไม่กี่ปี ก็เกิดการเปลี่ยนแปลงต่าง ๆ ในฉากทัศน์การเมืองไทยจนกองทัพไทยได้เข้ามามีบทบาทมากขึ้น แม้จะเคย "มีความหลังที่ไม่ดี" แต่สหรัฐอเมริกากับอังกฤษก็ร่วมมือกับรัฐบาลของจอมพล ป. สมัยที่ 2 เพื่อต่อต้านลัทธิคอมมิวนิสต์ในภูมิคาคช่วงสงครามเย็น (Cold War) และสานสัมพันธ์ในด้านต่าง ๆ กับไทยจนถึงปัจจุบัน
ในแง่หนึ่ง ขบวนการเสรีไทยสะท้อนถึงการแข่งขันระหว่าง 'ชาติมหาอำนาจเก่า-ใหม่' อย่างอังกฤษซึ่งเป็นเจ้าอาณานิคมมายาวนาน กับสหรัฐอเมริกาที่ค่อย ๆ มีบทบาทมากขึ้นนับตั้งแต่สงครามโลกครั้งที่ 2 บทเรียนอย่างหนึ่งที่เราอาจเรียนรู้ได้จากเรื่องนี้คือ 'อิทธิพล' และ 'ผลประโยชน์' เป็นปัจจัยสำคัญบนกระดานเกมการเมืองโลก ความช่วยเหลือที่ประเทศหนึ่งมอบให้แก่ 'มิตร' อีกประเทศจึงย่อมมีราคาและวัตถุประสงค์แฝงเสมอ
สำรวจประวัติศาสตร์ยุค 'สงครามโลกครั้งที่ 2' ไปกับเนื้อหาจาก Thai PBS
- หลักฐานสำคัญจากสงครามโลกครั้งที่ 2 ที่อีสาน | รายการ 'ความจริงไม่ตาย'
- ย้อน 83 ปี "เพิร์ลฮาร์เบอร์" การโจมตีที่พาสหรัฐฯ เข้าสู่สงครามโลก | Thai PBS News
- 'รหัสลับนาวาโฮ' เมื่อภาษาชนเผ่าช่วยอเมริกาชนะสงครามโลกครั้งที่ 2 | Thai PBS NOW
อ้างอิง
- Atonement Before Absolution: British Policy Towards Thailand During World War Ii, Journal of the Siam Society (Vol 66, Part 1, January 1978)
- British and American Influence in Post-War Thailand, Journal of Southeast Asian History, 4(1)
- The Free Thai Movement and the SOE, The National Archives
- OSS and Free Thai Operations in World War II, Studies in Intelligence, 55(4)
- การวิเทโศบายของไทย ระหว่างปีพุทธศักราช ๒๔๘๓ – ๒๔๙๕ ตอนที่ 15 : การกระชับงานต่อต้าน, สถาบันปรีดี พนมยงค์
- ขบวนการเสรีไทย : พันธกิจที่ใหญ่ยิ่ง, สถาบันปรีดี พนมยงค์
เล่าอดีต บันทึกปัจจุบัน รอบรู้ทุกวัน กับ Thai PBS On This Day: www.thaipbs.or.th/OnThisDay
