ตักบาตรเทโวโรหณะ หรือที่เรียกสั้น ๆ ว่า ตักบาตรเทโว เป็นหนึ่งในประเพณีสำคัญทางพระพุทธศาสนาที่สืบทอดกันมาอย่างยาวนาน เป็นประเพณีการทำบุญตักบาตรที่เกิดขึ้นหลังวันออกพรรษา 1 วัน เพื่อรำลึกถึงเหตุการณ์อันยิ่งใหญ่ในพุทธประวัติ นั่นคือการเสด็จกลับสู่โลกมนุษย์ขององค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า หลังจากทรงโปรดพระพุทธมารดาบนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์
Thai PBS ขอเชิญชวนผู้อ่านทุกท่าน ออกเดินทางผ่านตัวอักษร เพื่อค้นหาความหมาย พุทธประวัติความเป็นมา การสืบทอดวัฒนธรรมประเพณีตักบาตรที่ยิ่งใหญ่ที่สุดในรอบปี
ตำนานการเสด็จลงจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ จุดเริ่มต้นของการตักบาตรเทโว
ตำนานความเป็นมาของการตักบาตรเทโว มีที่มาจากเหตุการณ์ในพุทธกาล เมื่อพระพุทธเจ้าทรงตรัสรู้ได้ 7 พรรษา ทรงรำลึกถึงพระคุณของพระพุทธมารดา คือ พระนางสิริมหามายา ซึ่งได้สวรรคตไปอยู่บนสวรรค์ พระพุทธองค์เห็นดังนั้นจึงได้เสด็จขึ้นไปจำพรรษาบนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ และทรงแสดง พระอภิธรรมปิฎก โปรดพระพุทธมารดา และเหล่าทวยเทพตลอดไตรมาสแห่งการจำพรรษา
เมื่อถึงวันออกพรรษา คือ วันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 11 องค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้าได้เสด็จลงจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์สู่โลกมนุษย์ ณ เมืองสังกัสสนคร ในการเสด็จลงครั้งนั้น ตำนานกล่าวถึง บันไดทิพย์ 3 สาย ที่ทอดลงมา คือ บันไดแก้ว อยู่ตรงกลาง เป็นทางเสด็จของพระพุทธเจ้า บันไดทอง อยู่ด้านขวา เป็นทางลงของเหล่าเทวดา บันไดเงิน อยู่ด้านซ้าย เป็นทางลงของเหล่าพรหม
ในขณะที่พระพุทธองค์เสด็จลงนั้น ได้เกิดเหตุการณ์ "พระเจ้าเปิดโลก" คือ สรรพสัตว์ทั้งหลายสามารถมองเห็นกันและกันได้โดยตลอด ตั้งแต่สวรรค์ โลกมนุษย์ ไปจนถึงนรกภูมิ
ที่มาของการตักบาตรเทโว และการสืบทอดในประเทศไทย
เมื่อพระพุทธเจ้าเสด็จถึงโลกมนุษย์ที่เมืองสังกัสสนคร ในวันรุ่งขึ้น คือ วันแรม 1 ค่ำ เดือน 11 มหาชนที่เฝ้ารอคอยพระองค์อยู่แล้ว ต่างพากันนำอาหารมาถวายตักบาตรอย่างเนืองแน่น ด้วยความยินดีและศรัทธาที่ได้เห็นพระพุทธองค์อีกครั้ง การตักบาตรรับเสด็จในครั้วนี้ จึงเป็นที่มาของประเพณีที่เรียกว่า "ตักบาตรเทโวโรหณะ" ซึ่งแปลว่า "การหยั่งลงจากเทวโลก" และได้มีการสืบทอดปฏิบัติกันมาจนถึงปัจจุบันในฐานะประเพณีของชาวพุทธ
โดยคำว่า ตักบาตรเทโวโรหณ มาจากภาษาบาลี แยกออกได้เป็น 2 คำ ได้แก่ เทว หมายถึง เทวโลก สวรรค์ หรือ ภพภูมิของเทวดา โอโรหณ หมายถึง การลง การหยั่งลง การก้าวลง รวมกันจึงหมายความได้ว่า การหยั่งลงจากเทวโลก ตามเรื่องราวในพุทธประวัติที่ได้กล่าวไปข้างต้น
ประเพณีตักบาตรเทโวมักจัดขึ้นใน วันแรม 1 ค่ำ เดือน 11 โดยพุทธศาสนิกชนจะพร้อมใจกันไปทำบุญตักบาตรที่วัด มักมีการจัดพิธีที่ยิ่งใหญ่ โดยเฉพาะวัดที่มีพระอุโบสถหรือวิหารตั้งอยู่บนเนินเขาหรือมีบันไดทางลง เพื่อจำลองเหตุการณ์การเสด็จลงจากสวรรค์ ทำให้มีพุทธศาสนิกชน ผู้มีจิตศรัทธา เข้าร่วมเป็นจำนวนมาก
ขั้นตอนการปฏิบัติในช่วงวันออกพรรษา และการตักบาตรเทโว
- การเตรียมอาหาร เตรียมข้าวสาร อาหารแห้ง และที่สำคัญคือข้าวต้มลูกโยน
- ทำบุญวันออกพรรษา ในช่วงค่ำของวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 11 (วันออกพรรษา) จะมีการทำบุญที่วัด ฟังพระธรรมเทศนา รักษาศีล ถวายสังฆทาน ถวายภัตตาหาร
- ก่อนการตักบาตรเทโว ในช่วงเช้าของวันแรม 1 ค่ำ เดือน 11 พุทธศาสนิกชนจะไปรอทำบุญตักบาตรที่วัดที่มีการจัดงาน โดยจะยืนเรียงรายสองข้างทาง สมมติเป็นทางเสด็จลงจากสวรรค์
- พิธีตักบาตรเทโว ขบวนจะเริ่มโดยมีพระพุทธรูปนำหน้า ตามด้วยขบวนพระสงฆ์จำนวนมากเดินตามลงมา พุทธศาสนิกชนจะบรรจงตักบาตรข้าวสาร อาหารแห้ง และข้าวต้มลูกโยน เพื่อถวายแด่พระสงฆ์ที่เดินเรียงแถวลงมา
- แผ่เมตตา เมื่อเสร็จสิ้นการตักบาตรแล้ว จะทำการแผ่เมตตา และกรวดน้ำอุทิศส่วนกุศลให้กับญาติ และผู้ล่วงลับ
จังหวัดที่มีประเพณีการตักบาตรเทโวที่น่าสนใจ
ประเพณีตักบาตรเทโว ไม่ได้จัดขึ้นทุกวัด แต่เป็นประเพณีที่จัดขึ้นในวัดที่สำคัญหรือเป็นที่รู้จักทั่วประเทศ โดยเฉพาะวัดที่มีความเกี่ยวข้องกับพุทธประวัติหรือวัดที่จัดเป็นงานใหญ่เพื่อส่งเสริมการท่องเที่ยว จนกลายเป็นจุดหมายปลายทางของพุทธศาสนิกชนและนักท่องเที่ยวจากทั่วประเทศ
- วัดสังกัสรัตนคีรี จังหวัดอุทัยธานี ถือเป็นหนึ่งในงานที่ ยิ่งใหญ่และงดงามตระการตาที่สุดแห่งหนึ่งของประเทศไทย จุดเด่นคือ ขบวนพระสงฆ์กว่า 500 รูป เดินลงตาม บันได 449 ขั้น จากยอดเขาสะแกกรัง เพื่อจำลองการเสด็จลงจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์
- วัดพระพุทธฉาย จังหวัดสระบุรี เป็นการจัดงานตักบาตรเทโวภายใต้ชื่อมหัศจรรย์ข้าวต้มลูกโยน เปรียบได้กับงานประจำปีที่โดดเด่น มีการแสดงวัฒนธรรมประเพณีพื้นบ้านประกอบการจัดงาน
- วัดเขาดีสลัก จังหวัดสุพรรณบุรี ขบวนพระสงฆ์กว่า 100 รูป จะเดินลงมาจากรอยพระพุทธบาทตามบันไดนาค จำลองบรรยากาาศในอดีต มีกิจกรรมแห่ผ้าห่มเจดีย์และนำผ้าห่มเจดีย์ขึ้นไปห่มเจดีย์เก่าแก่สมัยทวารวดีบนยอดเขาดีสลัก เพื่อความเป็นสิริมงคล
ประเพณีคล้ายกับตักบาตรเทโว
แม้ว่าพิธีตักบาตรเทโวโรหณะตามพุทธประวัติจะมีความเป็นเอกลักษณ์ แต่ในบางพื้นที่ในบางประเทศที่นับถือศาสนาพุทธ ก็มีการปฏิบัติธรรมและกิจกรรมเพื่อรำลึกถึงวันออกพรรษาที่แตกต่างกันออกไป
- ประเพณีชักพระ หรือที่บางพื้นที่เรียกว่า ประเพณีลากพระ เป็นประเพณีทางภาคใต้ของประเทศไทย เช่น สุราษฎร์ธานี นครศรีธรรมราช สงขลา โดยชาวบ้านจะช่วยกันชักพระแห่แหนไปรอบเมือง มีการทำทั้งทางบกและทางน้ำ เพื่อให้ประชาชนได้มีโอกาสสักการะและร่วมทำบุญ
- เทศกาลธาดิงยุต ประเทศพม่า หรือเทศกาลแห่งดวงประทีป เป็นเทศกาลที่จัดขึ้นเพื่อรำลึกถึงวันที่พระพุทธเจ้าเสด็จลงจากดาวดึงส์เหมือนกับประเทศไทย ถืองานใหญ่ที่เป็นรองเพียงวันปีใหม่พม่า ชาวพม่าจะเฉลิมฉลองโดยการจุดโคมไฟ เทียน และหลอดไฟประดับประดา ทั่วเมืองและบ้านเรือน เพื่อเป็นการถวายการต้อนรับ และให้แสงสว่างนำทางพระพุทธองค์และหมู่เทวดาที่เสด็จลงมาในวันเพ็ญเดือนธาดิงยุต
จะเห็นเห็นได้ว่าประเพณีตักบาตรเทโวโรหณะจึงมิใช่เพียงการทำบุญตามพิธีเท่านั้น แต่ยังเป็นเครื่องย้ำเตือนให้พุทธศาสนิกชนน้อมระลึกถึงพระพุทธเจ้า พระธรรม และพระสงฆ์ และเป็นโอกาสสำคัญในการรวมตัวของกันเพื่อรักษาและสืบทอดประเพณีอันดีงามให้คงอยู่คู่พระพุทธศาสนาสืบไป
ติดตามเรื่องราวที่น่าสนใจเกี่ยวกับวันออกพรรษาเพิ่มเติม
- เข้าใจความหมาย "วันมหาปวารณา" หรือ “วันออกพรรษา”
- “สังคหวัตถุ 4” หลักธรรมแห่งการเกื้อกูล เกิดความสามัคคี เนื่องในวันออกพรรษา
- "ข้าวต้มลูกโยน" สืบสานประเพณีตักบาตรเทโว วันออกพรรษา
- รายการซีรีส์วิถีคน ตอน “จองพารา” วิถีแห่งความศรัทธา บ้านนาปลาจาด ต.ห้วยผา อ.เมือง จ.แม่ฮ่องสอน
อ้างอิง
- ประเพณีตักบาตรเทโว, อาจารย์สนั่น ธรรมธิ สำนักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม มช.
- ชาวพม่าเข้าวัดจุดเทียน รับวันออกพรรษา งานใหญ่ที่เป็นรองเพียงวันปีใหม่พม่า, ศิลปวัฒนธรรม
