‘รัฐประหาร’ คือศัพท์ที่สำคัญคำหนึ่งในแวดวงการเมือง เป็นคำนาม หมายถึง “การใช้กำลังเปลี่ยนแปลงคณะรัฐบาลโดยฉับพลัน” ส่วนภาษาอังกฤษนั้นใช้คำว่า ‘coup d'État’ ซึ่งดูอ่านยากและแปลกตาไม่น้อย

หากให้อธิบายเร็ว ๆ ภาษาอังกฤษยืมคำว่า coup d'État จากภาษาฝรั่งเศสมาตรง ๆ ถ้าอ่านสำเนียงฝรั่งเศส จะอ่านได้ว่า ‘กู-เด-ตา’ โดยที่ตัว p ไม่ออกเสียง ขณะที่ภาษาอังกฤษจะออกเสียงต่างออกไปเล็กน้อยว่า ‘คู-เด-ตา’ หรือบางทีก็เรียก ‘coup (คู)’ สั้น ๆ ทั้งนี้ คำว่า coup d’État หรือรัฐประหารในภาษาอื่น ๆ ก็มีความคล้ายคลึงกัน อีกทั้งยังเป็นคีย์เวิร์ดสำคัญของสารคดี ‘Soundtrack to a Coup d'Etat’ ซึ่งเล่าถึงเอกราชบนเส้นด้ายและแผนการ “รัฐประหาร” ในดีอาร์คองโก (DR Congo) ช่วงทศวรรษที่ 1960

ภาพจากสารคดี Soundtrack to a Coup d'Etat

สารพัดศัพท์ ‘รัฐประหาร/coup d'État’ ในหลากหลายภาษา

คำว่า coup d'État หรือรัฐประหารในภาษาฝรั่งเศสนั้น ประกอบด้วย 3 คำย่อย คำแรกคือ ‘coup’ ที่เป็นคำนาม แปลว่า การโจมตี, การตี, การปะทะ ส่วน d' มาจาก ‘de’ ซึ่งเป็นคำบุพบทบ่งบอกความเป็นเจ้าของหรือที่มา เมื่อชนกับคำที่ขึ้นต้นด้วยสระ (A, E, I, O, U) จึงถูกลดรูปเป็น d' และ ‘État’ หมายถึงรัฐ

นอกจากภาษาอังกฤษ ยังมีอีกหลายภาษาที่ทับศัพท์ coup d'État ตรง ๆ และอ่านออกเสียงว่า ‘กู/คู-เด-ตา’ เช่น

ภาษาญี่ปุ่น: クーデター
ภาษาเกาหลี: 쿠데타
ภาษาอินโดนีเซีย: kudeta
ภาษาตากาล็อก: kudeta
ภาษาเปอร์เซีย: کودتا
ภาษานอร์เวย์: Kupp (อ่านว่า คูปป์)

บางภาษานั้นประกอบศัพท์เรียงตามโครงสร้างเหมือนภาษาฝรั่งเศส (คำนาม-คำบุพบท-คำนาม) ส่วนมากจะเป็นกลุ่มภาษาโรแมนซ์ ได้แก่

ภาษาสเปน: golpe de estado
ภาษาโปรตุเกส: golpe de estado
ภาษาอิตาเลียน: colpo di stato
ภาษาอัสตูเรียส: golpe d'estáu
ภาษาโรมาเนีย: lovitură de stat

บางภาษาสร้างศัพท์แบบสมาสและพลิกกลับ (inversion) จากภาษาฝรั่งเศส โดยย้ายคำว่า ‘รัฐ’ มาอยู่ข้างหน้า เช่น

ภาษาเดนิช: Statskup
ภาษาเยอรมัน: Staatsstreich
ภาษาดัตช์: Staatsgreep
ภาษาไทย: รัฐประหาร

ไม่เพียงแต่ภาษาฝรั่งเศสจะแฝงอยู่ในคำศัพท์ ‘coup d'État’ ในภาษาต่าง ๆ ประเทศฝรั่งเศสเองก็ผ่านกระแสการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองมากมายจนส่งอิทธิพลไปทั่วโลก รวมถึงแนวคิดการรัฐประหาร

พัฒนาการความหมายของคำว่า ‘coup d'État’ และการรัฐประหารในฝรั่งเศส

แม้จะไม่ระบุชัดเจนว่าศัพท์ coup d'État ถูกใช้ครั้งแรกจริง ๆ เมื่อใด แต่ความหมายของคำว่า ‘รัฐประหาร’ ในฝรั่งเศสเมื่อหลายร้อยปีก่อนอาจจะไม่ได้เหมือนกับความหมายของคำว่า ‘รัฐประหาร’ แบบที่คนทั่วโลกเข้าใจในปัจจุบัน ปี ค.ศ. 1617 พระเจ้าหลุยส์ที่ 13 (Louis XIII) ทรงยึดอำนาจจากมารี เดอ เมดิซิส (Marie de Médicis หรือ Maria de' Medici ในชื่ออิตาเลียน) พระราชมารดาผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์มานาน 7 ปี จึงมีการกล่าวว่า การ “รัฐประหาร” ของพระเจ้าหลุยส์ที่ 13 เกิดขึ้น เพื่อ “รักษาความชอบธรรมและอำนาจของกษัตริย์ (s’affirmer l’autorité monarchique)”

อย่างไรก็ตาม หลังการปฏิวัติฝรั่งเศสปี ค.ศ. 1789 (Révolution française) คำว่า coup d'État นั้นเริ่มมีความหมายเชิงลบเพื่อกล่าวถึงการกระทำที่ทำให้การบริหารประเทศไม่ต่อเนื่องจากผู้มีอำนาจ ขณะที่การปฏิวัตินั้นเป็นเรื่องการเปลี่ยนแปลงที่นำโดยมวลชน ในปี ค.ศ. 1799 นโปเลียน โบนาปาร์ต (Napoléon Bonaparte) ทำการรัฐประหารและเปลี่ยนระบอบการปกครองเป็นแบบ ‘Consulat’ ก่อนที่ 5 ปีถัดมานโบเลียนจะพาฝรั่งเศสเข้าสู่ยุค “จักรวรรดิที่หนึ่ง (Premier Empire)” และตั้งตนเป็น ‘จักรพรรดินโปเลียน’

ภาพเหมือนจักรพรรดิ Napoléon วาดโดย François Pascal Simon (ภาพจาก: Stephan Agostini/AFP)

หรือในปี ค.ศ. 1851 หลุยส์-นโปเลียน โบนาปาร์ต (Louis-Napoléon Bonaparte) ผู้เป็นหลานของจักรพรรดินโปเลียน ได้รัฐประหารตัวเองขณะดำรงตำแหน่งประธานาธิบดีแห่งสาธารณรัฐที่สอง (Second Empire) เพื่อรักษาอำนาจ จนรื้อฟื้นระบอบจักรวรรดิขึ้นมาใหม่ (Second Empire) และสถาปนาตัวเองเป็น ‘จักรพรรดินโปเลียนที่ 3 (Napoléon III)’ วิกตอร์ อูโก (Victor Hugo) นักปรัชญาและผู้ประพันธ์ ‘เหยื่ออธรรม (Les Misérables)’ ได้กล่าวหาว่านโปเลียนที่ 3 เป็นกบฏต่อชาติ ยิ่งเวลาผ่านไป การรัฐประหารทั่วโลกก็ยิ่งเกี่ยวข้องกับการใช้กำลังและทางลัดมากขึ้น การรัฐประหารจึงมักถูกมองว่า “ไม่ชอบด้วยกฎหมาย (acte illégitime)” และขัดขวางประชาธิปไตย

Louis-Napoléon Bonaparte ขณะดำรงตำแหน่งประธานาธิบดีของสาธารณรัฐฝรั่งเศสที่ 1 (ภาพจาก: AFP)

บทเพลงบรรเลงรัฐประหารใน ‘ดีอาร์คองโก’ และเอกราชอันบอบบางของแอฟริกา

เมื่อเอ่ยคำว่า ‘รัฐประหาร’ หลายคนคงนึกถึงทหาร รถถัง และเวลาเคอร์ฟิว แต่ย้อนกลับไปช่วงปี ค.ศ. 1960-1961 แผนการ ‘รัฐประหาร’ ค่อย ๆ ก่อตัวขึ้นใน ‘ดีอาร์คองโก’ หรือสาธารณรัฐประชาธิปไตยคองโก (Democratic Republic of the Congo) ท่ามกลางความหวังในการก่อตั้งประเทศและการต่อสู้ของคนผิวดำทั่วโลก

ปี ค.ศ. 1960 เจ้าอาณานิคมต่าง ๆ ทยอยมอบเอกราชกลับคืนให้แก่ประเทศในทวีปแอฟริกา และสหประชาชาติ (UN) ได้โอบรับ 16 ประเทศแอฟริกันให้เข้ามาเป็นสมาชิก ในโมงยามแห่งการปลดแอกนี้ แนวคิดเกี่ยวกับขบวนการแอฟริกา (Pan-Africanism) กับ “สหรัฐแอฟริกา (United States of Africa)” ก็เบ่งบานขึ้น ตอนนั้น ดีอาร์คองโกมีบทบาทสำคัญประจำภูมิภาค เนื่องจากตั้งอยู่ใจกลางแอฟริกา ครอบครองทรัพยากรธรรมชาติมูลค่ากว่า 24 ล้านล้านดอลลาร์สหรัฐ อีกทั้งเกิดความตื่นตัวทางการเมืองอย่างมาก จนมีคำกล่าวที่ว่า “หากทวีปรูปทรงของแอฟริกาเหมือนปืน ดีอาร์คองโกก็เป็นไกปืนพร้อมยิง” ที่พร้อมจุดทุกกระแสในทวีปนี้

อย่างไรก็ตาม เอกราชและความมั่นคงของประเทศแอฟริกาก็สั่นสะเทือนตั้งแต่แรกเริ่มจากการแข่งขันระหว่าง “โลกเสรี” ภายใต้การนำของสหรัฐอเมริกาและ “โลกคอมมิวนิสต์” ที่มีม่านเหล็กอย่างสหภาพโซเวียตหนุนนำ แต่อนาคตของดีอาร์คองโกนั้นถูกเพ่งเล็งเป็นพิเศษ เบลเยียม – เจ้าอาณานิคมเก่าของดีอาร์คองโก – และอเมริกาจับมือกันเพื่อหาทางเข้าถึงยูเรเนียมในประเทศนี้ ทั้งหมดทั้งมวลนี้นำมาสู่แผน “รัฐประหาร” และ “สังหาร”นายกรัฐมนตรีคนแรกของดีอาร์คองโก ปาทริช ลูมุมบา (Patrice Lumumba) ในปี ค.ศ. 1961

ผู้นำโซเวียต Nikita Khrushchev (ซ้าย) และผู้นำสหรัฐฯ Dwight D. Eisenhower (ภาพจากสารคดี Soundtrack to a Coup d'Etat)

ความตายของลูมุมบาได้จุดประกายให้แอบบีย์ ลินคอล์น (Abbey Lincoln) ศิลปินแจ๊สเชื้อสายแอฟริกานำกลุ่มผู้ประท้วงบุกเข้าไปในที่ประชุมคณะมนตรีความมั่นคงแห่งสหประชาชาติ ณ นครนิวยอร์ก และประณามว่าเบลเยียมคือ “ฆาตกร” เหตุการณ์นี้กลายเป็นแรงบันดาลใจส่วนหนึ่งของสารคดี Soundtrack to a Coup d’Etat (บทเพลงบรรเลงรัฐประหาร) ซึ่งได้ชิงรางวัลสารคดียอดเยี่ยมบนเวทีออสการ์ครั้งล่าสุด (ครั้งที่ 97)

Patrice Lumumba นายกฯ คนแรกของดีอาร์คองโก (ภาพจากสารคดี Soundtrack to a Coup d'Etat)

ไม่เพียงแต่ Soundtrack to a Coup d’Etat จะรวบรวมบทสัมภาษณ์และฟุตเทจยุคสงครามเย็นจำนวนมหาศาลไว้ แต่ยังนำเสนอความเกี่ยวพันระหว่าง ‘เพลงแจ๊ส’ ช่วงหัวเลี้ยวหัวต่อของแอฟริกา และการรัฐประหารจากคนนอกในดีอาร์คองโก จนอาจช่วยอธิบายได้ว่า ทำไมประชาธิปไตยและความหวังจึงเป็นสิ่งบอบบางมาโดยตลอด

ชมสารคดี Soundtrack to a Coup d’Etat ได้แล้วที่ VIPA ทางเว็บไซต์ vipa.me และแอปพลิเคชัน VIPA บน iOS, Android และ Smart TV ที่รองรับ

ย้อนรอยเรื่องราวรัฐประหารรอบโลกกับบทความจาก Thai PBS NOW

อ้างอิง

Le coup d’État, un joker politique made in France, Challenges
Naissance d’une notion : le coup d’État, Revue Française d'Histoire des Idées Politiques, 56(2)
The Real Story Behind Patrice Lumumba’s Assassination, The New Yorker
Quelques considérations sur la fonction et la théorie du coup d'État, Rue Descartes, 77(1)
Wordreference
ราชบัณฑิตยสถาน

สรุปประเด็นให้โดย Generative AI

ถอดรหัสคำศัพท์ ‘รัฐประหาร (coup d'État)’ ก่อนดู Soundtrack to a Coup d'Etat