แม้ว่ากระแสดิสรัปชันจะกัดเซาะวงการสื่อทั่วโลก แต่สื่อบันเทิงอย่าง 'อนิเมะ' กลับยังได้รับความนิยมอย่างต่อเนื่อง

อนิเมะ (anime) หรือแอนิเมชันญี่ปุ่นเกิดขึ้นครั้งแรกช่วงต้นศตวรรษที่ 20 ตอนนั้น ศิลปินรุ่นบุกเบิกลองผิดลองถูกในการสร้างแอนิเมชันขนาดสั้น แต่ก็ยังไม่ประสบความสำเร็จมากนัก เนื่องจากต้นทุนการผลิตสูงและสู้การ์ตูนจากค่าย Disney ของสหรัฐไม่ได้ อย่างไรก็ดี อมิเมะกลายเป็นสิ่งหลอมรวมใจของคนหลากหลายรุ่น เชื้อชาติ และความเชื่อ ปรากฏการณ์นี้ไม่ใช่เรื่องบังเอิญ แต่เกิดจากการพัฒนาผลงานของผู้สร้างสรรค์และการโอบรับทางวัฒนธรรมที่ผู้เสพสื่อ (อาจจะ) ไม่รู้ตัว

ผู้ร่วมงาน New York Comic Con 2021 แต่งตัวตามตัวละครจากอนิเมะ Demon Slayer (ภาพจาก: Ilya S. Savenok/Getty Images via AFP)

อนิเมะ ในฐานะหลักฐานความทรงจำของคนญี่ปุ่น

ที่จริงแล้ว มังงะ (manga) ได้ถือกำเนิดขึ้นก่อน และช่วยปูทางไปสู่ความสำเร็จของอนิเมะในเวลาต่อมา โฮกุไซ (Hokusai) – จิตรกรภาพพิมพ์แกะไม้ยุคเอโดะเจ้าของผลงาน 'The Great Wave off Kanagawa' – ใช้คำว่ามังงะเป็นครั้งแรกในปี ค.ศ. 1814 ในคอลเลกชัน 'Hokusai Manga' เพื่อบรรยายถึงลายเส้นที่แสดงทั้ง “ความเหนือธรรมชาติและความธรรมดาสามัญ” ได้พร้อมกัน ต่อมา ผู้คนใช้คำนี้เพื่อเรียก 'หนังสือการ์ตูนญี่ปุ่น' ซึ่งก็สามารถสะท้อนเอกลักษณ์และเนื้อหาของผลงานประเภทนี้จนถึงปัจจุบัน

โมเดล Godzilla ที่จัดแสดงใน 2025 San Diego Comic-Con International ก่อนวันงานจริง (ภาพจาก: Frazer Harrison/Getty Images via AFP)

หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 สิ้นสุดลง ญี่ปุ่นก็ค่อย ๆ ก่อร่างสร้างประเทศชาติขึ้นมาใหม่ พร้อมกับบันทึกเรื่องราวยุคสงครามผ่านสื่อบันเทิง ตัวอย่างคลาสสิกคือแฟรนไชส์ 'ก็อตซิลลา (Godzilla)' ที่ปรากฏตัวครั้งแรกในภาพยนตร์ปี 1954 และกลายเป็นสัญลักษณ์ของบาดแผลทางประวัติศาสตร์จากโศกนาฏกรรมระเบิดนิวเคลียร์ที่ฮิโรชิมาและนางาซากิในปี 1945 ในช่วงเวลาเดียวกันนั้นเอง มังงะก็เริ่มมีที่ทางในสื่อบันเทิงมากขึ้นเมื่อ 'เจ้าหนูปรมาณู (Astro Boy)' ตีพิมพ์ครั้งแรกในปี 1952 ต่อมา Astro Boy ได้ถูกสร้างในรูปแบบแอนิเมชันทีวี ถือเป็น 'ต้นแบบ' ให้มีการดัดแปลงมังงะเป็นเวอร์ชันซีรีส์อนิเมะ

หุ่นตัวละคร Astro Boy ในงาน New York Comic Con 2021 (ภาพจาก: Bryan Bedder/Getty Images via AFP)

อนิเมะมีเนื้อหาหลากหลายรสชาติและแนวทางตั้งแต่เรื่องเบาสมองแบบ 'ชินจังจอมแก่น (Crayon Shin-chan)' ไปจนถึงผลงานแอ็กชัน-ดาร์กแฟนตาซีขวัญใจผู้คนยุคโซเชียลอย่าง 'ดาบพิฆาตอสูร (Demon Slayer: Kimetsu no Yaiba)' จากมังงะชื่อเดียวกัน แต่ไม่ว่าจะเป็นเรื่องไหน อนิเมะส่วนใหญ่ล้วนสอดแทรกประเด็นการก้าวข้ามผ่านวัย (coming-of-age) และตัวละครหลายตัวนั้นไม่ได้ถูกแบ่งเป็นขาวเป็นดำเหมือนการ์ตูนจากชาติอื่น ๆ นอกจากนี้ หลังเถลิงศตวรรษที่ 21 ภาพยนต์อนิเมะจากไอเดียดั้งเดิมส่วนหนึ่งก็พูดถึงร่วมสมัยอย่างความกังวลด้านสิ่งแวดล้อมด้วย เช่น 'เจ้าหญิงจิตวิญญาณแห่งพงไพร (Princess Mononoke)' ที่สำรวจความสัมพันธ์ระหว่างธรรมชาติกับมนุษย์ หรือ 'หลับตาฝัน ถึงชื่อเธอ (Your Name)' จุดเริ่มต้น 'ไตรภาคภัยพิบัติ (Disaster trilogy)' ซึ่งได้แรงบันดาลใจจากเหตุแผ่นดินไหวและสึนามิในญี่ปุ่นเมื่อปี 2011

แฟนคลับ Crayon Shin-chan ในงานรำลึก Yoshito Usui ผู้สร้างสรรค์ผลงานที่เสียชีวิตในปี 2009 (ภาพจาก: Toshifumi Kitamura/AFP)

ในแง่หนึ่ง อนิเมะจึงตอบสนองต่อความต้องการของมนุษย์ที่โหยหาความเพลิดเพลินและการคบคิด อีกทั้งยังสะท้อนให้เห็นถึงความใส่ใจของคนญี่ปุ่นเกี่ยวกับ "การสื่อสารความบันเทิง" ดังที่ดร.ฐณยศ โล่พัฒนานนท์ นักวิจัยประจำสถาบันเอเชียศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ให้ความเห็นกับ Thai PBS เมื่อเดือนพฤศจิกายน 2022 ว่า "แอนิเมชันจะประสบความสำเร็จได้มากน้อยขนาดไหน อยู่ที่ว่า... มันสามารถสร้างความผูกพันทางอารมณ์กับคนดูได้มากน้อยขนาดไหนเช่นกัน"

ฉากจำลองจากอนิเมะ Princess Mononoke ในนิทรรศการ The World of Studio Ghibli's Animation Exhibition Bangkok ที่กรุงเทพฯ เมื่อเดือน มิ.ย. 2023 (ภาพจาก: Lillian Suwanrumpha/AFP)

อนิเมะ และความชื่นชอบที่ส่งต่อจากรุ่นพ่อแม่สู่รุ่นลูก

อนิเมะก็ทำหน้าที่เป็นซอฟต์พาวเวอร์อย่างหนึ่งซึ่งช่วยส่งเสริมวัฒนธรรมญี่ปุ่นให้เป็นที่รู้จักในระดับโลก ทั้งเรื่องอาหาร ประเพณี ภาษา ความเชื่อ ความคิด ฯลฯ "ถ้าจำได้... สมัยก่อนเราดู 'โดราเอมอน [Doraemon]' เยอะมาก และจะมีบางตอนที่พูดถึงการร่วมประเพณีปีใหม่ของญี่ปุ่น ตื่นเช้ามาสวัสดีพระอาทิตย์ กินข้าวกับครอบครัว ไปเที่ยวเล่นกับเพื่อน อะไรอย่างนี้" ดร.ฐณยศ กล่าว “นอกจากภาพวัฒนธรรมแล้ว เขา [ผู้ชม] ก็จะรับรู้ภาพความสนุกเหล่านั้นในแบบที่ญี่ปุ่นมี เกิดภาพจำว่า 'นี่แหละ งานของญี่ปุ่น' มันให้คุณค่าทางใจ”

การเผยแพร่องคาพยพทางวัฒนธรรมผ่านอนิเมะระลอกแรกเกิดขึ้นผ่าน 'โทรทัศน์' ดร.ฐณยศตั้งข้อสังเกตไว้ในบทสัมภาษณ์เดียวกันว่า อนิเมะเริ่มรุกตลาดโลกอย่างจริงจังในช่วงปลายทศวรรษที่ 1970 ซึ่งตอนนั้น โลกมีแอนิเมชันใหม่ ๆ ไม่เพียงพอ โลกจึงซื้ออนิเมะจากญี่ปุ่นไปฉายเพิ่ม "มันก็เลยเกิดการบริโภคที่ต่อเนื่อง ประเด็นอยู่ตรงนี้ครับว่า ผู้บริโภคในยุคนั้น โตขึ้นมาคือคนรุ่นเรา [Gen X และ Y] แล้วคนรุ่นเราก็ถ่ายทอดความชอบนี้ไปสู่คนรุ่นถัดไป เพราะฉะนั้น ความสำเร็จมันไม่ได้เกิดขึ้นโดยฉับพลัน แต่มันก่อร่างสร้างตัวมานาน แล้วถ้าดูดี ๆ ช่อง 9 การ์ตูน หรือช่อง 3 ก็จะนำเข้างานของญี่ปุ่นเยอะมาก เพราะมันพิสูจน์ถึงเรื่องของความนิยม"

หุ่นตัวละครจาก Doraemon ในนิทรรศการ100% Doraemon and Friends Tour ที่กรุงเทพฯ เมื่อวันที่ 30 เม.ย. 2025 (ภาพจาก: Lillian Suwanrumpha/AFP)

เมื่อมาถึงยุคเด็ก Gen Z และ Alpha อุปกรณ์การบริโภคสื่อเปลี่ยนไปเป็น 'มือถือกับแท็บเล็ต' และแพลตฟอร์มสตรีมมิงก็แทนที่ช่องทีวีไปโดยปริยาย อย่างไรก็ดี ความต้องการดูอนิเมะยังคงอยู่ ซ้ำยังจะเพิ่มมากขึ้นในช่วงโควิด-19 ผู้คนมีเวลาว่างอยู่ที่บ้านมากเกินไปจนไม่รู้จะทำอะไร การดูซีรีส์อนิเมะความยาวกว่า 1,000 ตอน เช่น 'วันพีซ (One Piece)' หรือ 'ยอดนักสืบจิ๋วโคนัน (Detective Conan/Case Closed)' จึงกลายเป็นทางเลือกหนึ่งให้คนฆ่าเวลา และทำให้ฐานแฟนคลับอนิเมะทั่วโลกเพิ่มขึ้นไปอีก

ผู้คนในนิวยอร์กคอสเพลย์ตามตัวละครจาก One Piece เพื่อต้อนรับการเข้าฉายของ One Piece Film Red เมื่อปี 2022 (ภาพจาก: Gary Gershoff /Getty Images via AFP)

ยิ่งไปกว่านั้น ภาพยนตร์อนิเมะหลายเรื่อง – ทั้งเนื้อหาดั้งเดิมและเรื่องที่ต่อยอดจากซีรีส์ – ก็กลายเป็นหนังทำเงิน แม้พฤติกรรมของผู้คนจะเคยชินดูหนังบนแพลตฟอร์มสตรีมมิงไปแล้วตั้งแต่ช่วงล็อกดาวน์ ตัวอย่างเช่น ‘การผนึกประตูของซุซุเมะ (Suzume)' หนังปิดไตรภาคภัยพิบัติที่ทำรายได้ทั่วโลกราว 318 ล้านดอลลาร์สหรัฐ หรือ 'ดาบพิฆาตอสูร เดอะมูฟวี่: ศึกรถไฟสู่นิรันดร์ (Demon Slayer The Movie: Mugen Train)' ซึ่งทำเงินไปกว่าครึ่งพันล้านดอลลาร์สหรัฐ พร้อมเป็นแชมป์หนังทำเงินทั่วโลกสูงสุดประจำปี 2020 แสดงให้เห็นว่า ธุรกิจภาพยนตร์และโรงฉายยังคงอยู่ได้ หากมีเนื้อหาที่ผู้คนให้ความสนใจและพร้อมที่จะสนับสนุน

งานเปิดตัวอนิเมะ Suzume ในสหรัฐ โดยมี Makoto Shinkai (คนที่ 2 จากขวา) ผู้กำกับ มาร่วมงานด้วย (ภาพจาก: Phillip Faraone/Getty Images via AFP)

แต่เหนือสิ่งอื่นใดก็คือ การดูและการเป็นแฟนคลับอนิเมะก่อให้เกิดความสนใจร่วมกันระหว่างผู้คนทั่วโลก ในอดีตสังคมมักจะตีตราว่า เด็กที่ดูอนิเมะเป็น "เนิร์ด" "โอตาคุ" "นีช" หรือคนที่ขาดความมั่นใจในตัวเอง แต่แท้จริงแล้ว อนิเมะนั้นคือสื่อกระแสหลัก (mainstream) มาโดยตลอด ทุกวันนี้ อินเทอร์เน็ตและชุมชนออนไลน์ทำให้แฟนคลับอนิเมะนับล้านจากคนละซีกโลกได้รู้จักกัน การรวมใจใส่ชุดคอสเพลย์ไปดูหนังอนิเมะสักเรื่องหรืองานรวมตัวคอคอมมิคสักที่ก็ไม่ใช่ "เรื่องแปลกประหลาด" อย่างที่หลายคนอาจมีอคติ

ผู้คนในปารีสคอสเพลย์เพื่อมาชมหนัง Demon Slayer ในโรงฯ เมื่อปี 2021 (ภาพจาก: Geoffroy Van der Hasselt/AFP)

บทเรียนหนึ่งที่ผู้ผลิตแอนิเมชันและสื่อบันเทิงไทยอาจเรียนรู้ได้จากวงการอนิเมะก็คือ การทำผลงานของตัวเองให้มี "ความสนุกแบบสากล" อย่างที่ ดร.ฐณยศ กล่าวไว้ว่า "ถ้าเราจะทำแอนิเมชันแบบไทย อาจจะต้องพึ่งพาภาพทางวัฒนธรรมให้มากขึ้นเพื่อสร้างจุดต่าง แต่ในเวลาเดียวกัน เราต้องระวังว่า นำเสนออย่างไรให้ไม่เป็นของคร่ำครึน่าเบื่อ อาจจะพูดถึงความเป็นไทยในอนาคตก็ได้ มันได้หลายอย่าง [แต่] อย่างน้อยที่สุดคือ ทำความเข้าใจคนดูให้ได้มากที่สุดว่า คนดูอยากดูอะไร แล้วนำเสนอสิ่งนั้น"

อนิเมะไม่ได้เป็นเพียง "ความบันเทิงเด็ก ๆ" อย่างที่หลายคนอาจเข้าใจ เพราะผลงานหลายเรื่องก็ช่วยให้โลกของใครหลายคนเปลี่ยวเหงาน้อยลง และทำให้ผู้คนมากมายรู้จักตัวเองมากขึ้น อีกทั้งยังเติมไฟให้อุตสาหกรรมสร้างสรรค์ของญี่ปุ่นและโลกดำเนินต่อไปท่ามกลาง "ความซ้ำซากจำเจ" จากเนื้อหาด้อยคุณภาพที่ผลิตโดยปัญญาประดิษฐ์ (AI slops) ซึ่งแพร่กระจายอยู่ทั่วอินเทอร์เน็ต

ผู้เยี่ยมชมงาน 9th Comics and Animation Festival ที่ไทเปยืนรอต่อคิวหน้าโปสเตอร์ Demon Slayer เมื่อปี 2024 (ภาพจาก: Sam Yeh/AFP)

สำรวจพ็อปคัลเจอร์รอบโลกไปกับบทความจาก Thai PBS NOW

อ้างอิง

How Japanese Anime Became the World’s Most Bankable Genre, The Hollywood Reporter
How the world fell in love with anime, manga and cosplay, ABC News
Japanese anime: From ‘Disney of the East’ to a global industry worth billions, CNN
What’s behind the growing popularity of Japanese comics and animations in U.S., PBS News

ภาพปก: Richard A. Brooks/AFP

ติดตามบทความและเรื่องราวทันทุกกระแสที่ Thai PBS NOW: www.thaipbs.or.th/now

สรุปประเด็นให้โดย Generative AI

ทำไม 'อนิเมะ' ถึงฮิตไปทั่วโลก ?