สำรวจ 3 กลไกการเมืองที่ทำให้ผู้นำโลกลงจากตำแหน่ง

อาจกล่าวได้ว่า ช่วง 1-2 ปีที่ผ่านมา ถือเป็นเป็นช่วงเวลาที่ “เลวร้ายต่อผู้นำที่กำลังดำรงตำแหน่ง” เนื่องจากผู้นำประเทศหลายคนต้องลงจากตำแหน่งด้วยอุบัติเหตุทางการเมืองต่าง ๆ

อย่างเช่นเมื่อต้นปี ค.ศ. 2025 จัสติน ทรูโด (Justin Trudeau) นายกรัฐมนตรีแคนาดาได้ประกาศลาออกหลังจากที่ได้รับเลือกตั้งมาตั้งแต่ปี 2015 พร้อมทั้งลงจากตำแหน่งหัวหน้าพรรคลิเบอรัล (Liberal Party) ซึ่งเป็นแกนนำพรรครัฐบาลเสียงข้างน้อย ทรูโดกล่าวว่าการตัดสินใจครั้งนี้มาจาก “การต่อสู้ภายใน” ที่ทำให้เขาไม่ใช่ “ตัวเลือกที่ดีที่สุดของพรรค” สำหรับการเลือกตั้งครั้งถัดไปของแคนาดา

แม้ทรูโดจะกล่าวว่าการลาออกของเขาเกิดขึ้นจากประเด็นภายในพรรค แต่ก็ประจวบเหมาะกับคะแนนนิยมของฝ่ายลิเบอรัลที่ลดลงตั้งแต่ 2 ปีก่อนจากความไม่พอใจของประชาชนต่อปัญหาค่าครองชีพสูง อีกทั้งการลงจากตำแหน่งของทรูโดยังปิดโอกาสของพรรคคอนเซอร์เวทีฟ (The Conservatives) ฝ่ายค้านที่เคยประกาศก่อนปิดสมัยประชุมสภาช่วงฤดูหนาวแล้วว่า กำลังพิจารณาขออภิปรายไม่ไว้วางใจต่อทรูโดอีกครั้งภายในสิ้นเดือนมกราคมนี้ ก่อนหน้านี้ทรูโดรอดพ้นจากการลงมติไม่ไว้วางใจมาแล้วสามครั้งในเดือนกันยายน ตุลาคม และธันวาคมปีที่แล้ว

แต่ผู้นำหลายคนไม่สามารถหลีกเลี่ยงการซักฟอกและตรวจสอบได้แบบทรูโด จนนำมาสู่การขับพ้นออกจากเก้าอี้ ในบทความนี้เราจะมาขยายความถึงกลไกทางการเมือง 3 แบบสำคัญที่ก่อให้เกิดปรากฏการณ์เช่นนี้ในการเมืองโลกในช่วงที่ผ่านมา

การอภิปรายไม่ไว้วางใจ (motion of no confidence, no-confidence vote)

จากนิยามของรัฐสภาอังกฤษ การอภิปรายไม่ไว้วางใจคือการเสนอญัตติจากสมาชิกสภาล่าง เพื่อแสดงความไม่ไว้วางใจต่อรัฐบาลหรือรัฐมนตรีคนใดคนหนึ่ง รัฐบาลหรือรัฐมนตรีที่พ่ายต่อมิติไม่ไว้วางใจ ต้องลาออกจากตำแหน่งเพื่อเปิดโอกาสให้รัฐบาลชุดใหม่ หรือยุบสภาเพื่อจัดการเลือกตั้งทั่วไป

ตัวอย่างผู้นำที่แพ้การอภิปรายไม่ไว้วางใจในปีที่ผ่านมา ได้แก่ โอลาฟ โชลซ์ (Olaf Scolz) นายกรัฐมนตรีเยอรมนีที่ขอยื่นอภิปรายไม่ไว้วางใจเอง เพราะเขาต้องการให้มีการเลือกตั้งครั้งใหม่ในเดือนกุมภาพันธ์นี้หลังจากเกิดการแตกหักระหว่างพรรครัฐบาลผสม และมิเชล บาร์นิเยร์ (Michel Barnier) นายกรัฐมนตรีฝรั่งเศสที่ถูกยื่นญัตติไม่ไว้วางใจ เนื่องจากใช้มาตรา 49.3 ของรัฐธรรมนูญฝรั่งเศสลัดขั้นตอนการผ่านงบประมาณประกันสังคม (Sécurité sociale)

ส่วนในประเทศไทยนั้น มาตรา 151 ของรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 ระบุไว้ว่า “สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจํานวนไม่น้อยกว่าหนึ่งในห้าของจํานวนสมาชิกทั้งหมดเท่าที่มีอยู่ของสภาผู้แทนราษฎร มีสิทธิเข้าชื่อเสนอญัตติขอเปิดอภิปรายทั่วไปเพื่อลงมติไม่ไว้วางใจรัฐมนตรีเป็นรายบุคคลหรือทั้งคณะ” โดย “มติไม่ไว้วางใจต้องมีคะแนนเสียงมากกว่ากึ่งหนึ่งของจํานวนสมาชิกทั้งหมดเท่าที่มีอยู่ของสภาผู้แทนราษฎร” นายกรัฐมนตรีไทยที่เคยถูกยื่นอภิปรายไม่ไว้วางใจ เช่น นางสาวยิ่งลักษณ์ ชินวัตร และพล.อ.ประยุทธ์ จันทร์โอชา

การถอดถอนบุคคลออกจากตำแหน่ง (Impeachment)

ขณะที่การอภิปรายไม่ไว้วางใจเป็นกลไกซักฟอกเพียงรัฐบาลและรัฐมนตรีที่กำลังปฏิบัติหน้าที่ การถอดถอนบุคคลออกจากตำแหน่งนั้น อาจเกิดขึ้นทั้งต่อผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง ตุลาการ และข้าราชการระดับสูงที่ถูกกล่าวหาว่าประพฤติตนโดยมิชอบหรือส่อว่ากระทำผิดต่อตำแหน่งและกฎหมาย นอกจากจะต้องพ้นจากตำแหน่งด้วย บุคคลเหล่านี้อาจถูกดำเนินคดีอาญาด้วยหากตัดสินว่ามีความผิดจริง

ช่วงสี่ปีที่ผ่านมา มีผู้นำโลก 3 คนที่เผชิญกับกระบวนการถอดถอน ปี 2021 โดนัลด์ ทรัมป์ (Donald Trump) ถูกกล่าวหาว่ายุยงปลุกปั่นผู้สนับสนุนของตนจนเกิดการจลาจล ณ อาคารรัฐสภาสหรัฐฯ (Capitol Hill) ก่อนที่การเป็นประธานาธิบดีสหรัฐฯ ในสมัยแรกของเขาจะสิ้นสุดลง ปีถัดมา เปโดร กัสติโย (Pedro Castillo) อดีตประธานาธิบดีเปรู ถูกจับกุมและถูกตัดสินว่ามีความผิดฐานความพยายามก่อรัฐประหาร และช่วงปลายปี 2024 ยุน ซอก-ยอล (Yoon Suk Yeol) ถูกถอดถอนจากตำแหน่งประธานาธิบดีเกาหลีใต้จากการใช้กฎอัยการศึกเพื่อโจมตีฝ่ายค้าน

ส่วนในไทยนั้น รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2540 และ 2550 เคยให้อำนาจประชาชนผู้มีสิทธิเลือกตั้งรวมถึงสมาชิกรัฐสภาในการยื่นถอดถอนบุคคลออกจากตำแหน่งทางการเมือง แต่รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 ฉบับปัจจุบันนั้น ไม่ปรากฏมาตราที่บัญญัติให้ผู้มีสิทธิเลือกตั้งหรือสมาชิกของทั้งสองสภาสามารถยื่นถอดถอนผู้ดํารงตําแหน่งทางการเมือง ผู้ดำรงตําแหน่งในองค์กรอิสระ เจ้าพนักงานและเจ้าหน้าที่ของรัฐ ทั้งนี้ คณะกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติ (ป.ป.ช.) ได้แทนที่กลไกการถอดถอนในการไต่สวนข้อกล่าวหาและชี้มูลความผิดต่าง ๆ

กลไกศาลรัฐธรรมนูญ (constitutional court)

ศาลรัฐธรรมนูญมีบทบาทสำคัญในการตีความรัฐธรรมนูญและหาข้อยุติต่อข้อถกเถียงทางกฎหมายเป็นหลัก นอกจากนี้ยังจำเป็นต่อการเปลี่ยนผ่านสู่ระบอบประชาธิปไตยอย่างที่เกิดขึ้นในประเทศแทบยุโรปตะวันออกช่วงทศวรรษ 1990 (พ.ศ. 2533-2542)

อย่างไรก็ตาม ช่วงทศวรรษที่ผ่านมา ศาลรัฐธรรมนูญบางประเทศเข้ามามีส่วนในการตัดสินคดีทางการเมืองเช่นกัน ศาลรัฐธรรมนูญเกาหลีใต้มีอำนาจยุบพรรคการเมืองและถอดถอนประธานาธิบดีด้วย ทั้งนี้ ในเกาหลีใต้ ศาลรัฐธรรมนูญเป็นผู้วินิจฉัยมติถอดถอนจากรัฐสภาเท่านั้นภายใน 180 วันนับจากที่มีมติฯ เมื่อ 7 ปีก่อนศาลรัฐธรรมนูญเกาหลีใต้พิพากษารับรองมติรัฐสภาให้พัค กึน-ฮเย (Park Geun-hye) ออกจากตำแหน่งอันเนื่องมาจากคดีทุจริต และในเดือนเม.ย. 68 ศาลรัฐธรรมนูญเกาหลีใต้ได้ถอดถอนยุน ซอก-ยอล พ้นจากเก้าอี้ประธานาธิบดีอย่างเป็นทางการ

สำหรับในประเทศไทยนั้น ตุลาการศาลรัฐธรรมนูญเคยวินิจฉัยคดีสำคัญเกี่ยวกับนายกรัฐมนตรี เช่น การดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรีของพล.อ.ประยุทธ์ จันทร์โอชา เมื่อปี 2022 การถอดถอนนายเศรษฐา ทวีสิน กรณีแต่งตั้งนายพิชิต ชื่นบาน เป็นรัฐมนตรี และล่าสุด เมื่อวันที่ 29 ส.ค. 68 ศาลรัฐธรรมนูญมีมติให้แพทองธาร ชินวัตร พ้นจากตำแหน่งนายกรัฐมนตรีพร้อมรัฐมนตรีทั้งคณะจากปมคลิปเสียงฮุน เซน ประธานวุฒิสภากัมพูชา

เป็นเรื่องปกติที่ประเทศต่าง ๆ จะต้องเปลี่ยนผู้นำของตัวเองเมื่อถึงเวลาอันเหมาะสม แต่แนวโน้มการเมืองในศตวรรษที่ 21 ชี้ให้เห็นว่า การใช้การเลือกตั้งเพื่อหวังผลทางการเมือง การกีดกันประชาชนออกจากกลไกการตรวจสอบและกิจกรรมทางการเมือง และความละเลยต่อหลักนิติธรรม (rule of law) นั้น อาจทำให้ประชาธิปไตยตกอยู่ในความเสี่ยงและไม่สะท้อนเจตจำนงของประชาชนอย่างแท้จริง

เข้าใจ 'แนวคิดทางการเมือง' ฉบับเบื้องต้นไปกับบทความจาก Thai PBS NOW

อ้างอิง

Conservatives to move non-confidence motion against Liberal government in the new year, CBC
Le gouvernement de Michel Barnier est renversé après l'adoption d'une motion de censure à l'Assemblée nationale, Franceinfo
Is Democracy Failing? A primer for the 21th century [Niheer Dasandi, author]
Motion of no confidence, UK Parliament
South Korea’s parliament votes to impeach President Yoon Suk Yeol over his martial law order, AP
The Role of Constitutional Courts in the Establishment and Maintenance of Democratic Systems of Government, Law & Society Review, 35(1)
Trudeau looks set to lose power after key ally vows to topple him, Reuters
Why was Peru President Pedro Castillo impeached?, Aljazeera
รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๔๐
รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๕๐
รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช ๒๕๖๐

ติดตามบทความและเรื่องราวทันทุกกระแสที่ Thai PBS NOW: www.thaipbs.or.th/now