เคยสงสัยไหมว่าทำไมบางคนดื่มแอลกอฮอล์ เพียงเล็กน้อยก็หน้าแดง หัวใจเต้นแรง คลื่นไส้ และเวียนหัว ในขณะที่คนอื่นกลับดื่มได้ไม่มีปัญหา นี่ไม่ใช่แค่ความไวต่อแอลกอฮอล์ แต่เป็นภาวะที่เรียกว่ากลุ่มอาการหน้าแดงจากการดื่มแอลกอฮอล์ในชาวเอเชีย (Asian Flush Syndrome) หรือชื่อทางการว่าปฏิกิริยาหน้าแดงจากแอลกอฮอล์ (Alcohol Flush Reaction) ซึ่งเกิดจากพันธุกรรมของเอนไซม์ ALDH2 ทำงานผิดปกติ
อาการนี้พบได้บ่อยในประชากรเอเชียตะวันออก เช่น จีน ญี่ปุ่น เกาหลี และบางส่วนของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ รวมถึงชาวไทยบางกลุ่ม ซึ่งมียีน ALDH2 ผิดปกติที่ส่งผลต่อการย่อยสลายแอลกอฮอล์
การดื่มแอลกอฮอล์เริ่มต้นด้วยการที่ร่างกายเปลี่ยนเอทานอล (C₂H₅OH) ให้กลายเป็นอะเซตัลดีไฮด์ (CH₃CHO) ซึ่งเป็นสารตัวกลางที่มีพิษสูงกว่าตัวแอลกอฮอล์เองถึง 30-60 เท่า โดยใช้เอนไซม์แอลกอฮอล์ดีไฮโดรเจเนส (Alcohol Dehydrogenase หรือ ADH) จากนั้น เอนไซม์อีกชนิด ชื่ออัลดีไฮด์ดีไฮโดรเจเนส 2 (Aldehyde Dehydrogenase 2 หรือ ALDH2) ซึ่งอยู่ในไมโทคอนเดรียของเซลล์ จะเปลี่ยนอะซีตัลดีไฮด์ให้กลายเป็นอะซิเตต (CH₃COO⁻) ซึ่งปลอดภัยและถูกขับออกทางปัสสาวะ
แต่ในคนที่มีภาวะหน้าแดงจากแอลกอฮอล์แบบชาวเอเชียนั้น ALDH2 กลับทำงานบกพร่องเนื่องจากมีรูปแบบของยีน ALDH2*2 แทนที่ยีนปกติ เนื่องจากเกิดการกลายพันธุ์ที่กรดอะมิโนตำแหน่งที่ 504 จากกลูตาเมตเป็นไลซีน เรียกการกลายพันธุ์แบบนี้ว่า E504Kมนุษย์มียีน ALDH2 บนโครโมโซมคู่ที่ 12 ซึ่งควบคุมการผลิตเอนไซม์ ALDH2 โดยปกติแล้ว เอนไซม์นี้จะทำหน้าที่สลายสารจำพวกอัลดีไฮด์ ภายในเซลล์ โดยเฉพาะอะซิตัลดีไฮด์ซึ่งเกิดจากการดื่มแอลกอฮอล์
ยีน ALDH2*2 เป็นรูปแบบกลายพันธุ์ที่พบได้เฉพาะในชาวเอเชียตะวันออก มีการถ่ายทอดทางพันธุ์กรรมแบบลักษณะเด่น หมายความว่าแม้จะเกิดความผิดปกติบนโครโมโซมแท่งใดแท่งหนึ่งของคู่ที่ 12 ก็ทำให้เอนไซม์ ALDH2 ทั้งหมดในเซลล์ไม่สามารถทำงานได้ดีพอ เพราะ ALDH2 ต้องการชิ้นส่วนเล็ก ๆ ประกอบเข้าด้วยกันสี่หน่วยย่อยจึงจะทำงานได้ดี
**ALDH21/1: ปกติ สลาย Acetaldehyde ได้ดี
**ALDH21/2: ทำงานได้เพียง 10–40%
**ALDH22/2: แทบไม่ทำงานเลย
ผลลัพธ์คืออะซิตัลดีไฮด์จะคั่งในกระแสเลือด ส่งผลให้ร่างกายเกิดอาการเป็นพิษ เช่น หน้าแดงจัด (Cutaneous Vasodilation) ใจสั่น หัวใจเต้นเร็ว (Tachycardia) คลื่นไส้ อาเจียน ปวดศีรษะ และไม่สบายตัว
นอกจากนี้อะซิตัลดีไฮด์เป็นสารที่ได้รับการพิสูจน์แล้วว่าก่อมะเร็งได้อย่างแน่นอน ดังนั้น หากผู้ที่มียีน ALDH2 ผิดปกติ ดื่มแอลกอฮอล์เป็นประจำ จะทำให้มีความเสี่ยงสูงต่อมะเร็งหลอดอาหาร มะเร็งกระเพาะอาหาร มะเร็งตับ และมะเร็งช่องปาก งานวิจัยระบุว่า ผู้ที่มีการกลายพันธุ์ ALDH2*2 และดื่มหนัก มีโอกาสเป็นมะเร็งหลอดอาหารมากกว่าคนทั่วไปถึง 10 เท่า เนื่องจากการสะสมของอะซิตัลดีไฮด์อย่างต่อเนื่องในร่างกาย
แม้ปัจจุบันจะยังไม่มียารักษาที่ “เปิดใช้งาน” ALDH2 ได้ถาวร แต่มีความพยายามพัฒนายาช่วยกระตุ้นการทำงานของเอนไซม์ หรือ Activator Drugs เช่น Alda-1 ซึ่งอยู่ในขั้นทดลองเพื่อช่วยเพิ่มการทำงานของเอนไซม์ ALDH2 แม้ในคนที่มียีนกลายพันธุ์
ในทางตรงกันข้าม กลไกที่ทำให้คนมีภาวะหน้าแดง Asian Flush ที่ดื่มแอลกอฮอล์แล้วรู้สึกไม่สบายตัว กลับถูกนำไปใช้ประโยชน์ทางการแพทย์อย่างน่าสนใจ นั่นคือการออกฤทธิ์ของยาเลิกสุราชื่อว่าไดซัลฟิรัม (Disulfiram) หรือในชื่อการค้าว่าแอนตาบิวส์ (Antabuse) ซึ่งใช้รักษาผู้ป่วยติดแอลกอฮอล์มานานหลายทศวรรษ
ไดซัลฟิรัมจะเข้าไปยับยั้งการทำงานของเอนไซม์ ALDH และรวมถึง ALDH2 โดยตรง แม้ในคนที่ไม่มียีนกลายพันธุ์ ร่างกายก็จะไม่สามารถสลายอะซิตัลดีไฮด์ได้อย่างมีประสิทธิภาพ ดังนั้น เมื่อดื่มแอลกอฮอล์เข้าไปอะซิตัลดีไฮด์จะสะสมในกระแสเลือดอย่างรวดเร็ว และก่อให้เกิดอาการคล้ายกลุ่มอาการหน้าแดงทันที
อาการไม่พึงประสงค์เหล่านี้ถูกนำมาใช้เป็นกลไกหลักของสิ่งที่เรียกว่าการสร้างเงื่อนไขทางลบ (Aversive Conditioning) เพื่อให้สมองเชื่อมโยงการดื่มกับผลลัพธ์ที่ไม่พึงประสงค์ซ้ำแล้วซ้ำเล่า จนในที่สุดสมองจะเกิด “ต่อต้าน” การดื่มแอลกอฮอล์โดยอัตโนมัติ
ไดซัลฟิรัมจึงไม่ใช่ยาที่ “ตัดความอยาก” หรือ “ถอนพิษ” โดยตรง แต่เป็นเครื่องมือช่วยให้คนไข้ฝึกสมองให้เลิกพฤติกรรมการดื่มโดยอาศัยกลไกทางกายภาพแบบเดียวกับที่ร่างกายของผู้มีภาวะหน้าแดงแบบชาวเอเชีย
เรียบเรียงโดย
โชติทิวัตถ์ จิตต์ประสงค์
Department of Biomedical Sciences
College of Biomedicine
City University of Hong Kong
อัปเดตข้อมูลแวดวงวิทยาศาสตร์ เทคโนโลยี รู้ทันโลกไอที และโซเชียลฯ ในรูปแบบ Audio จาก AI เสียงผู้ประกาศของไทยพีบีเอส ได้ที่ Thai PBS
“รอบรู้ ดูกระแส ก้าวทันโลก” ไปกับ Thai PBS Sci & Tech
