“คุณนี่ตรงเวลาจริง ๆ” “คุณขยันมาก ๆ เลย” “ทำไมคุณทำงานเป็นทีมได้ดีจัง” นี่เป็นบางส่วนของคำชมที่ เอมา ไรอัน ยามาซากิ ได้รับขณะทำงานในนิวยอร์ก เธอบอกว่าได้ยินทีไรก็แปลกใจและในหัวเธอก็คิดแค่ว่า “มันก็นิสัยปกติของคนญี่ปุ่นทั่วไปนี่นา”
แต่เมื่อได้พบเหตุการณ์เช่นนี้หลาย ๆ ครั้งเข้า ผสมกับการที่เธอสังเกตเห็นว่าวัฒนธรรมและระบบคุณค่าแบบคนญี่ปุ่นเริ่มได้รับคำชมเชยในระดับนานาชาติ (เช่น จากเหตุการณ์แฟนบอลช่วยกันเก็บกวาดขยะหลังจากเกมในฟุตบอลโลก) ก็ทำให้เธอตระหนักได้ว่า คุณสมบัติซึ่งดูธรรมดาสำหรับเธอ แต่พิเศษมากในสายตาชาวต่างชาติเหล่านี้ เป็นสิ่งที่คนญี่ปุ่นถูกหล่อหลอมมาตลอดทั้งชีวิตโดยไม่รู้ตัว
และถ้าอยากจะค้นหาว่าอะไรคือเบ้าหลอมนั้น แน่นอนว่าคำตอบย่อมหนีไม่พ้น ‘ระบบการศึกษา’
ยามาซากิเป็นลูกครึ่งญี่ปุ่น-อังกฤษที่เติบโตในโอซากา ก่อนย้ายไปเรียนภาพยนตร์ที่นิวยอร์กตั้งแต่อายุ 19 ปี สถานะนี้ทำให้เธอมีมุมมองต่อคนญี่ปุ่นทั้งแบบคนในและคนนอก ซึ่งนี่เองที่ทำให้เธอตัดสินใจทำสารคดีเรื่อง The Making of a Japanese โดยไปใช้เวลาหนึ่งปีเต็มที่โรงเรียนประถมซึคาโดะในโตเกียว เพื่อติดตามการเรียนการสอนและการอยู่ร่วมกันทั้งระหว่างเด็ก ๆ เอง เด็กกับครู และระหว่างครูด้วยกัน
แม้จะเข้าไปสังเกตการณ์ในโรงเรียนอย่างใกล้ชิด แต่สิ่งที่หนังให้ความสำคัญเจาะลึกไม่ใช่เรื่องที่ว่าเด็ก ๆ เรียนวิชาอะไรหรืออ่านตำราประเภทไหนกันบ้าง แต่เป็นเรื่องของ ‘โทคคัตสึ’ (tokkatsu) หรือ ‘กิจกรรมพิเศษ’ อันถือเป็นหัวใจของการศึกษาญี่ปุ่นที่แท้จริง ไม่ว่าจะเป็นการสอนให้เด็ก ๆ ทำหน้าที่บริการอาหารกลางวันในโรงเรียนแก่เพื่อน ๆ, เด็ก ๆ ร่วมกันรับผิดชอบการทำความสะอาดห้องเรียน, ตรวจตราการวางรองเท้าของเพื่อน ๆ ทุกเช้า, การดูแลข้าวของส่วนตัวและสาธารณะ, เอาชนะความกลัวของตัวเองในการเล่นดนตรีหรือเล่นกีฬา ไปจนถึงการฝึกซ้อมวิธีรับมือกับภัยพิบัติอย่างปลอดภัย
กิจกรรมที่เข้มงวดเหล่านี้ ด้านหนึ่งมีคำอธิบายว่าเป็นเพราะญี่ปุ่นเป็นประเทศที่มีความเสี่ยงจะเผชิญกับภัยธรรมชาติได้ตลอดเวลา เด็ก ๆ จึงจำเป็นต้องเรียนรู้วิธีปฏิบัติตนอย่างใส่ใจต่อทั้งตนเองและผู้อื่น รวมทั้งเรียนรู้ที่จะรับมือกับข้อจำกัดของชีวิตอยู่เสมอ ขณะเดียวกันอีกด้านหนึ่ง หนังก็ไม่ละเลยประเด็นสำคัญที่ว่า การที่ญี่ปุ่นมี ‘พลังแบบรวมหมู่’ และประชาชนถูกสอนให้ต้องพยายามใช้ชีวิตร่วมกันอย่างกลมกลืนที่สุดนี้ก็เป็นดาบสองคมด้วย เพราะทำให้เด็กที่ทำผิดพลาดหรือแตกต่างจากเพื่อนฝูงอาจต้องเผชิญกับการถูกกีดกันกลั่นแกล้ง ซึ่งเป็นปัญหาหนักหนาสาหัสที่ญี่ปุ่นต้องเร่งแก้ไข
นอกจากจะตามถ่ายพัฒนาการของเด็กหลาย ๆ คนแล้ว The Making of a Japanese ยังติดตามบรรดาครูที่เอาเข้าจริงแล้วก็อยู่ในช่วงเรียนรู้และเติบโตไม่แตกต่างจากลูกศิษย์สักเท่าไหร่ เราจะได้เห็นทั้งครูที่รู้สึกหวั่นไหวเมื่อพบว่าความเชื่อที่เขามีมาทั้งชีวิตอาจจะไม่สอดคล้องกับความคิดของเด็ก ๆ หรือครอบครัวรุ่นใหม่อีกต่อไปแล้ว หรือครูที่เคร่งเครียดกับการต้องทำตัวเป็นต้นแบบที่ดีต่อหน้าเด็กอยู่เสมอ จนรู้สึกว่ากำลังสูญเสียความเป็นตัวของตัวเองไปทีละน้อย การที่ยามาซากิเลือกนำเสนอเรื่องราวเหล่านี้ทำให้เราได้เห็นความจริงที่ว่า ระบบการศึกษาที่ดีนั้นไม่อาจเกิดจากใครฝ่ายเดียวได้ แต่ต้องมาจากการที่ทุกฝ่ายมีอิสระและมีความมุ่งมั่นที่จะเรียนรู้ปรับเปลี่ยนตนเองอยู่ตลอดเวลาโดยมีประโยชน์ของเด็ก ๆ เป็นเป้าหมายสูงสุด
อีกหนึ่งประเด็นสำคัญที่ผู้เขียนสังเกตเห็นในสารคดีเรื่องนี้ก็คือ ขณะที่โรงเรียนญี่ปุ่นวางตนเองเป็น 'สังคมเล็กๆ' ที่มุ่งเตรียมความพร้อมให้เด็ก ๆ ออกไปใช้ชีวิตภายนอกในฐานะประชากรที่มีคุณภาพ ผู้บริหารการศึกษาก็ไม่ได้นิ่งนอนใจต่อข้อเท็จจริงที่ว่า สังคมปัจจุบันเปลี่ยนแปลงไปมากแล้ว การศึกษาอันเข้มงวดที่เคยช่วยผลิตพนักงานบริษัทผู้จงรักภักดีจำนวนมากเพื่อร่วมกันสร้างเศรษฐกิจของญี่ปุ่นในยุคหลังสงครามนั้น อาจไม่ใช่ความจำเป็นอันดับหนึ่งอีกต่อไป การศึกษายุคใหม่ต้องหันมาให้ความสำคัญต่อการตอบสนองความต้องการของเด็ก ๆ แต่ละคนในฐานะปัจเจกที่มีพรสวรรค์และเอกลักษณ์เฉพาะตัวให้มากขึ้นด้วย
มีข้อมูลน่าสนใจทิ้งท้ายว่า The Making of a Japanese ได้ไปฉายในหลายประเทศทั่วโลก หนึ่งในนั้นก็คือฟินแลนด์ซึ่งเราต่างรู้ว่าเป็นประเทศที่ได้รับการยกย่องให้เป็นต้นแบบด้านการศึกษา แต่ปรากฏว่าคนฟินแลนด์ไปดูหนังเรื่องนี้กันล้นหลามจนต้องปักหลักฉายนานถึง 4 เดือน และทำให้เกิดบทสนทนาอย่างจริงจังตามมาว่า การศึกษาที่เต็มไปด้วยอิสรภาพของฟินแลนด์นั้นดีอยู่แล้ว หรือว่า ‘มากเกินไป’ และเป็นไปได้ไหมที่จะขยับสมดุลมันเสียใหม่โดยพิจารณาเรื่องการสอนเด็ก ๆ ให้มีวินัยและความเคารพผู้อื่นแบบเดียวกับญี่ปุ่นให้มากขึ้น
นี่ก็เป็นอีกตัวอย่างที่ยืนยันว่า กระทั่งประเทศที่มีการศึกษาชั้นเลิศแล้วก็ยังพยายามค้นหาหนทางที่ดียิ่งขึ้นอยู่เสมอ การศึกษาของประเทศใดที่แข็งตัว ไม่พัฒนา ย่อมไม่สามารถก้าวไปสู่ความเป็นเลิศเช่นนี้ได้
▶ ติดตามสารคดี The Making of a Japanese ตามเด็กนักเรียนชั้นประถมศึกษาปีที่ 1 และ 6 ในโรงเรียนรัฐบาลแห่งหนึ่งในโตเกียวเป็นเวลา 1 ปี แสดงให้เห็นระบบการเรียนการสอนของญี่ปุ่นที่อาจแตกต่างจากประเทศอื่น ๆ นอกเหนือจากการเรียน เด็ก ๆ ยังเรียนรู้เกี่ยวกับการมีวินัยในตนเอง จิตสำนึกของชุมชน และมารยาท
รับชมได้ทาง www.VIPA.me หรือ VIPA Application
