“วงการวิทยาศาสตร์” คงฟังดูเป็นถิ่นที่อยู่ของคนมีเหตุมีผล หัวคิดก้าวหน้า ยึดมั่นในความเป็นกลาง ฯลฯ แต่สารคดีเรื่องนี้ทำให้เราได้เห็นอีกสิ่งที่ซ่อนเร้นอยู่อย่างมิดชิดและยาวนานจนน่าขนลุก นั่นก็คือ “การเลือกปฏิบัติและการเหยียดเพศ” ที่มีต่อผู้หญิง โดยเฉพาะอย่างยิ่งต่อผู้หญิงในสาขา STEM (วิทยาศาสตร์, เทคโนโลยี, วิศวกรรมศาสตร์, คณิตศาสตร์)
แล้วปัญหานี้ส่งผลอย่างไร? มันไม่เพียงทำให้ผู้หญิงมากมายในวงการนี้ต้องทนทุกข์ทั้งทางกายและจิตเท่านั้น แต่มันยังทำให้โลกมีโอกาสได้ต้อนรับ “นักวิทยาศาสตร์หญิง” เพียงน้อยคน และมันหยุดยั้งการค้นพบของพวกเธอหลายต่อหลายครั้ง ซึ่งอาจทำให้เราพลาดนวัตกรรมสร้างสรรค์จำนวนมากไปอย่างน่าเสียดายที่สุด
สารคดี Picture a Scientist ซึ่งกำกับโดย แชรอน แชตทัค กับ เอียน เชนีย์ บอกเล่าสภาพการณ์ที่ว่ามานี้ ผ่านเรื่องราวของนักวิทยาศาสตร์หญิง 3 คนที่เคยเผชิญกับการเลือกปฏิบัติและการคุกคามในรูปแบบต่าง ๆ มากว่าครึ่งชีวิต สิ่งที่พวกเธอพบไม่ได้หมายถึงแค่การถูกคุกคามทางเพศอย่างโจ่งแจ้ง แต่รวมไปถึงการถูกดูแคลนในความรู้ความสามารถ และถูกหัวหน้างานหรือกระทั่งครูอาจารย์ที่เป็นชายคอยกีดกันไม่ให้มีโอกาสแสดงผลงานและได้รับความก้าวหน้าในอาชีพการงานด้วย
ซับเจ็กต์คนแรกของหนังคือ แนนซี่ ฮอปกินส์ นักชีววิทยาซึ่งเป็นคนแรก ๆ ที่เปิดประเด็นความไม่เท่าเทียมเรื่องพื้นที่ทำงาน เธอพบว่าสถาบันที่เธอสังกัดนั้นเลือกให้เธอไปอยู่ในห้องปฏิบัติการที่มีขนาดเล็กกว่าเพื่อนร่วมงานชายอย่างไม่สมเหตุสมผล นอกจากนั้นเธอยังเจอการคุกคามทางเพศอยู่ตลอดเวลา การตัดสินใจออกมาบอกเล่าของเธอจึงสร้างแรงเขย่าและนำไปสู่การเปิดโปงปัญหาในสถาบันวิจัยชั้นนำได้สำเร็จ
คนที่สองคือ เจน วิลเลนบริง นักธรณีวิทยาที่เคยร่วมเดินทางกับคณะสำรวจแอนตาร์กติกาของ เดวิด มาร์แชนต์ ซึ่งเป็นคนที่ทั้งวงการเคารพนับถือ แต่สิ่งที่เธอพบกลับคือการโดนเขาแสดงท่าทีดูถูกอย่างรุนแรง วิลเลนบริงเจ็บปวดมาก ทว่าด้วยความกลัวจึงเก็บเรื่องนี้เป็นความลับไว้นานกว่า 16 ปี จนถึงวันที่ได้รับตำแหน่งศาสตราจารย์ เธอจึงกล้าตัดสินใจออกมาเรียกร้องในที่สุด
คนที่สามเป็นนักเคมีหญิงชื่อ เรย์เชลล์ เบิร์กส์ ซึ่งเจอปัญหาซับซ้อนกว่าใคร เพราะนอกจากจะเป็นผู้หญิง เธอยังเป็นคนผิวดำอีกด้วย เธอจึงต้องเผชิญกับทั้งการเหยียดเชื้อชาติและการเหยียดเพศไปพร้อมกันภายในวงการวิทยาศาสตร์โลกตะวันตกซึ่งครอบครองโดยผู้ชายผิวขาว
แม้จะเล่าผ่านประสบการณ์ของพวกเธอทั้งสามคน แต่สิ่งที่หนังนำเสนอนั้นไม่ใช่แค่เรื่องส่วนตัว เพราะทั้งหมดเป็นตัวอย่างที่ชัดเจนมาก ๆ ของปัญหาเชิงโครงสร้างที่มีผู้ได้รับผลกระทบหนักมาตลอด จึงไม่แปลกที่เมื่อหนังออกฉาย มันจะสร้างแรงสะเทือนได้อย่างเป็นรูปธรรม เห็นได้จากงานวิจัย (ชื่อ Examining how a documentary film can serve as an intervention to shift attitudes and behaviours around sexism in STEM ของ เอวาวา เอส ปีเอตรี, อาริสปา วีโกลด์, ลิซา เอ็ม พี มูนอซ และ คอรินน์ เอ มอสส์ ราคูซิน ที่ตีพิมพ์ในวารสาร Scientific Reports) ซึ่งสำรวจพบว่า Picture a Scientist สามารถทำให้คนดูเกิดความตระหนักรู้และถูกกระตุ้นให้รู้สึกเจ็บปวดร่วมไปกับซับเจ็กต์จริง ๆ, หลาย ๆ คนบอกว่า พอดูจบแล้วเกิดความต้องการจะแก้ไขปัญหานี้, มีคนดูที่เป็นผู้นำองค์กรยืนยันด้วยว่าจะผลักดันนโยบายที่ส่งเสริมความเท่าเทียม และก็มีคนดูจำนวนมากที่บอกว่า แม้จะดูผ่านไปแล้วหลายเดือนก็ยัง “อิน” อยู่และอยากให้ปัญหาถูกแก้ไขให้ได้ ซึ่งทั้งหมดพิสูจน์ว่า สารคดีเรื่องนี้สามารถสร้างผลกระทบที่ยั่งยืนทีเดียว
ผู้กำกับแชตทัคกับเชนีย์ให้สัมภาษณ์ไว้น่าสนใจว่า อยากให้หนังของพวกเขาจุดประกายให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในแวดวงวิทยาศาสตร์หลาย ๆ ด้าน เช่น เปลี่ยนระบบอาจารย์-ที่ปรึกษา ซึ่งเดิมมักนำโดยผู้ชายและก็มักจะเกิดปัญหาที่พวกเขากีดกันลูกศิษย์หรือรุ่นน้องผู้หญิงไม่ให้ก้าวหน้าทางอาชีพ, กระตุ้นให้ผู้ชายซึ่งยังเป็นคนส่วนใหญ่ในวงการ ออกมาช่วยเรียกร้องความเท่าเทียมเคียงบ่าเคียงไหล่กับผู้หญิงและชนกลุ่มน้อยอื่น ๆ ด้วย, ขอให้ทุกคนละเลิกอคติทางเพศที่อาจซ่อนอยู่ในความคิดโดยไม่รู้ตัว และพยายามสร้างวัฒนธรรมใหม่ในการพิจารณาคนทำงานจากผลงาน ไม่ใช่จากเพศ เป็นต้น
แชตทัคกับเชนีย์ย้ำว่า เหตุผลสำคัญที่สุดของการผลักดันทั้งหมดนี้ ไม่ใช่แค่เพื่อให้ผู้หญิงมีพื้นที่มากขึ้น แต่เพื่อให้วงการวิทยาศาสตร์มีความหลากหลาย มีมุมมองจากผู้คนที่มีภูมิหลังทางเศรษฐกิจและวัฒนธรรมแตกต่างกัน ซึ่งท้ายที่สุดแล้วมันก็จะช่วยยกระดับวิทยาศาสตร์ให้ดีขึ้น เกิดความสร้างสรรค์และนวัตกรรมแปลกใหม่ จนเป็นวิทยาศาสตร์ที่มีประโยชน์สำหรับทุกคนอย่างแท้จริง
▶ ติดตามสารคดี Picture A Scientist แม้แต่ในวงการวิทยาศาสตร์ที่ยึดถือ “ความเป็นกลาง” เป็นหัวใจสำคัญ ก็ยังเต็มไปด้วยอคติที่ฝังรากลึกมายาวนานนับร้อยปี สารคดีทรงคุณค่าเรื่องนี้พาเราไปรู้จักกับนักวิทยาศาสตร์หญิงที่กำลังเปลี่ยนแปลงวงการวิทยาศาสตร์ทั้งในสหรัฐฯ และทั่วโลก โดยคนทำหนังรวบรวมและนำเสนอข้อมูลอย่างละเอียด น่าติดตาม และเต็มไปด้วยแรงบันดาลใจเพื่อให้เราเข้าใจอย่างชัดเจนถึงอุปสรรคต่าง ๆ ที่ขัดขวางความก้าวหน้าของผู้หญิงในวงการนี้
รับชมได้ทาง www.VIPA.me หรือ VIPA Application
