เรื่องราวปรัชญาในการดำเนินชีวิตของคนญี่ปุ่นดูจะมีสิ่งน่าสนใจให้เราเล่าถึงได้ไม่รู้จบ หนึ่งในนั้นที่จะชวนทุกท่านมาทำความรู้จักกันวันนี้ก็คือ “ซาโตะยามะ” (Satoyama) ซึ่งเป็นคำที่อธิบายถึง “ภูมิทัศน์ทางวัฒนธรรมและระบบนิเวศที่มีความยั่งยืน” เป็นหัวใจของการดำรงอยู่ร่วมกันระหว่างมนุษย์กับธรรมชาติในชนบทของญี่ปุ่นมายาวนานหลายศตวรรษ
ซาโตะยามะคืออะไร ยกตัวอย่างเด่น ๆ ที่หลายคนน่าจะคุ้นเคยมาบ้างก็คือ “การทำนาข้าวขั้นบันได” หรือนาข้าวที่ถูกสร้างขึ้นเป็นขั้น ๆ บนเนินเขาหรือไหล่เขานั่นเอง การทำการเกษตรรูปแบบนี้แสดงให้เห็นภูมิปัญญาของมนุษย์ในการใช้ประโยชน์จากพื้นที่ราบที่มีจำกัดในภูมิประเทศที่เป็นภูเขา ความฉลาดของการออกแบบผืนนาเช่นนี้อยู่ตรงที่มันไม่ได้แค่เอื้อต่อการเพาะปลูกเท่านั้น แต่ยังทำหน้าที่เป็น “เขื่อนธรรมชาติ” ที่ช่วยชะลอการไหลของน้ำฝนลงสู่ทะเล และช่วยกักเก็บน้ำไว้ในพื้นที่ ทำให้เกิดระบบน้ำที่ยั่งยืนซึ่งเป็นประโยชน์ต่อทั้งชุมชนและสิ่งมีชีวิตหลากหลายชนิดอีกด้วย
แนวคิดของซาโตะยามะมีอยู่ว่า การที่มนุษย์จะอยู่ร่วมกับธรรมชาติได้อย่างเป็นมิตรนั้น ไม่ได้แปลว่าเราห้ามแตะต้องเปลี่ยนแปลงธรรมชาติในแง่ใด ๆ เลย แต่สิ่งสำคัญคือ เราต้องมี “ปฏิสัมพันธ์เชิงรุก” อย่างมีปัญญา มุ่งที่การใช้ประโยชน์ธรรมชาติไปพร้อม ๆ กับการรักษาความสมบูรณ์ของทั้งระบบเอาไว้ให้ได้ เราจึงมักพบว่าในพื้นที่ชนบทญี่ปุ่นที่ใช้แนวคิดซาโตะยามะนั้นจะมีความหลากหลายทางชีวภาพสูงกว่าพื้นที่ป่าที่ไม่มีการจัดการจากมนุษย์เลย เพราะจริง ๆ แล้วป่าไม้ที่ได้รับการตัดแต่งอย่างสม่ำเสมอ ทุ่งหญ้าที่ถูกเผา หรือนาข้าวที่ทำหน้าที่เป็นพื้นที่ชุ่มน้ำตามฤดูกาลนั้นจะสามารถกลายเป็นที่อยู่อาศัยให้แก่สิ่งมีชีวิตนานาชนิด ตั้งแต่พืชพันธุ์หายาก ไปจนถึงแมลง นก และสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมขนาดเล็ก
ความหลากหลายเช่นนี้ไม่ได้เกิดขึ้นเอง แต่เกิดจากการที่มนุษย์แทรกแซงรบกวนธรรมชาติอย่างพอเหมาะพอดี จนส่งผลให้พื้นที่นั้น ๆ รอดพ้นจากการถูกสายพันธุ์โดดเด่นบางชนิดเข้าครอบงำ และส่งเสริมการอยู่ร่วมกันของสิ่งมีชีวิตหลายสายพันธุ์นั่นเอง
อย่างไรก็ตาม แม้ว่าภูมิทัศน์แบบซาโตะยามะจะได้รับการยอมรับและสืบทอดกันมานาน แต่ก็เช่นเดียวกับอีกหลายภูมิปัญญาในโลกที่กำลังเสี่ยงต่อการสูญเสียอันเป็นผลจากการเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจ สารคดีชุดนี้จึงถูกสร้างขึ้นเพื่อทำหน้าที่เป็นบทบันทึกถึงมัน
สารคดี Satoyama เป็นผลงานร่วมผลิตระหว่างสถานีโทรทัศน์ NHK ของญี่ปุ่นและเครือข่าย ARTE ของยุโรป โดยมีจุดประสงค์ที่จะเผยแพร่และยกระดับแนวคิดซาโตะยามะให้กลายเป็นโมเดลระดับสากลสำหรับการพัฒนาที่ยั่งยืน การที่มีเครือข่ายยุโรปมาร่วมสร้างเป็นหนทางที่ทีมงานหวังว่าจะช่วยให้เรื่องราวนี้สามารถก้าวออกไปเชื่อมโยงกับสังคมโลกได้ ความน่าสนใจยังอยู่ตรงที่พวกเขาเลือกใช้เทคโนโลยีการถ่ายทำความละเอียดสูงระดับ 8K ซึ่งผลที่ได้มิได้มีเพียงความสวยงามน่าตื่นตะลึงด้านภาพเท่านั้น แต่เทคโนโลยีนี้ยังเอื้อต่อการบันทึกรายละเอียดเล็ก ๆ ที่มีความสำคัญทางระบบนิเวศได้อย่างแม่นยำ ทำให้สารคดีสามารถพิสูจน์ข้อกล่าวอ้างเรื่องความหลากหลายทางชีวภาพได้อย่างเป็นรูปธรรมและน่าเชื่อถือมากขึ้น
เรื่องราวใน Satoyama ที่เราจะได้ดูกันทาง VIPA นั้นนำเสนอแก่นแท้ของซาโตะยามะในสองมุมมองที่อาจจะกล่าวได้ว่าแตกต่างกันเกือบสุดขั้ว โดยตอนแรกพาเราไปพบวิถีชีวิตของชาวบ้านในนีงาตะ พื้นที่ที่ขึ้นชื่อเรื่องหิมะที่ตกหนักที่สุดแห่งหนึ่งในโลก เราจะได้เห็นความยืดหยุ่นและความคิดสร้างสรรค์ของคนท้องถิ่นในการปรับตัวและใช้ชีวิตให้เข้ากับสภาพแวดล้อมอันโหดร้าย (เช่น การใช้กระบวนการฟอกหิมะเพื่อฟอกเส้นด้าย หรือการใช้ตู้เย็นธรรมชาติจากหิมะเพื่อถนอมอาหาร) ส่วนตอนที่สองพาเราเดินทางไปยังอะโซะ เพื่อสำรวจชีวิตของชุมชนที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ปล่องภูเขาไฟอันเป็นบริเวณที่ธรรมชาติมีทั้งพลังอำนาจซึ่งอาจเป็นอันตรายและความอุดมสมบูรณ์ เราจะได้เห็นประเพณี “การเผาทุ่งหญ้าแบบควบคุม” ที่สืบทอดกันมานับพันปี ในฐานะวิธีกระตุ้นการเจริญเติบโตของหญ้าใหม่สำหรับปศุสัตว์ และรักษาความหลากหลายทางชีวภาพ
สิ่งที่ผู้เขียนชอบเป็นพิเศษในสารคดี Satoyama ชุดนี้ก็คือ การถ่ายทอดแนวคิดซาโตะยามะแบบไม่ขายความโรแมนติก แต่มุ่งไปยังเรื่องราวความท้าทายและวิธีการแก้ไขปัญหาของคนท้องถิ่น ซึ่งทำให้ซาโตะยามะไม่ได้ดูเป็นเพียงความทรงจำงดงามที่กำลังจะเลือนหาย แต่เป็นต้นแบบที่ที่ทำให้เราเกิดความอยากรู้อยากค้นคว้าเพิ่ม ทั้งยังสามารถนำมาใช้เป็นแรงบันดาลใจในการเผชิญหน้ากับวิกฤตสิ่งแวดล้อมในปัจจุบันได้อย่างมีพลังทีเดียว
▶ ติดตามสารคดี Satoyama ประวัติศาสตร์ที่ยังมีชีวิตของมนุษย์ สัตว์ และธรรมชาติ ที่ดำรงอยู่ร่วมกันมายาวนานหลายศตวรรษ สารคดีชุดนี้ถ่ายทอดความงดงามสูงสุดของชนบทญี่ปุ่น — ดินแดนที่เนินเขาอันอ่อนโยนจากแผ่นดินถล่มถูกเปลี่ยนเป็นขั้นบันไดนาข้าว ที่ซึ่งน้ำจากหิมะที่ละลายหล่อเลี้ยงปลาคาร์ปหลากสี และที่ซึ่งทุ่งหญ้าเขียวชอุ่มเติบโตขึ้นบนเถ้าภูเขาไฟ ที่สำคัญ สารคดียังพาเราไปเห็นว่า มนุษย์สามารถหวนคืนสู่เกษตรกรรมแบบดั้งเดิมที่ยั่งยืนได้อย่างไร และได้รับคุณค่าจากระบบนิเวศซาโตยามะที่มีเพียงหนึ่งเดียวนี้อย่างแท้จริง
รับชมได้ทาง www.VIPA.me หรือ VIPA Application
