ในยุคที่เทคโนโลยีการพยากรณ์อากาศก้าวหน้าไปมาก เราสามารถรับรู้สภาพดินฟ้าอากาศล่วงหน้าได้อย่างแม่นยำ พื้นที่ไหนตกมาก พื้นที่ไหนตกน้อย เช็กล่วงหน้าได้หมดผ่านทางหน้าเว็บไซต์ของกรมอุตุนิยมวิทยา หรือแค่หยิบสมาร์ทโฟนของเราขึ้นมาก็สามารถเช็คได้แล้ว แต่ถ้ามองย้อนกลับไปในอดีต คนในสมัยก่อน โดยเฉพาะในพื้นที่ต่างจังหวัดมักคาดการณ์ดินฟ้าอากาศ ผ่านการสังเกตการเปลี่ยนแปลงของธรรมชาติรอบตัวว่ามีอะไรเกิดขึ้นบ้าง ดั่งเช่นการสังเกตพฤติกรรมของสัตว์บางชนิดที่มักจะส่งสัญญาณเตือนก่อนที่ฝนจะโปรยปรายลงมาจากฟากฟ้า
Thai PBS ขอชวนผู้อ่านทุกท่านมาทำความรู้จักกับสัตว์นักพยากรณ์ เทคโนโลยีตามธรรมชาติจากสรรพสัตว์ผ่านการเรียนรู้จากภูมิปัญญาชาวบ้าน ส่งต่อความรู้กันแบบปากต่อปาก ถูกนำมาใช้คาดการณ์กันมาอย่างต่อเนื่องจวบจนถึงปัจจุบัน มาดูกันว่าสัตว์เหล่านี้มีพฤติกรรมอย่างไร และมีสัตว์อะไรบ้างที่ทำหน้าที่นักพยากรณ์อากาศ
กบ กับพฤติกรรมก่อนและระหว่างฝนตก
เวลาที่กบนั่งอยู่บนยอดไม้ หรืออยู่บนที่สูง วันนั้นท้องฟ้าจะสดใส เป็นเพราะว่าแมลงบินสูง ทำให้กบต้องขึ้นไปบนยอดไม้เพื่อความสะดวกในการจับแมลงกิน แต่ถ้าวันไหนฝนทำท่าจะตก กบจะดักกินแมลงอยู่บนพื้นดิน เพราะแมลงจะบินต่ำ เนื่องจากความชื้นในอากาศไปเกาะอยู่บนปีกแมลง พอเห็นเหตุการณ์ดังกล่าวเข้าบ่อยครั้ง จึงพอที่จะสามารถคาดการณ์สภาพอากาศได้จากการกระโดดขึ้นลงอยู่บนที่สูงของกบ
ส่วนอีกหนึ่งเหตุผลก็คือ กบเป็นสัตว์ครึ่งบกครึ่งน้ำที่มีความไวต่อความชื้นในอากาศเป็นพิเศษ ในยามที่ความชื้นในอากาศสูงขึ้น ถือเป็นสัญญาณที่บ่งบอกว่าฝนกำลังจะตก กบจะออกมาจากรังส่งเสียงร้องหาคู่เพื่อเตรียมผสมพันธุ์ และเตรียมอพยพเพราะฝนตกอาจทำให้น้ำท่วมรังได้ ดั่งเนื้อเพลงที่เราได้ยินกันมาตั้งแต่เด็ก “ฝนเอยทำไมจึงตก ที่ฝนมันตกก็เพราะว่ากบมันร้อง”
นอกจากนี้ความเงียบที่เกิดขึ้นก่อนฝนตก จะทำให้เราได้ยินเสียงร้องอันดังกังวาลของกบได้ชัดเจนมากยิ่งขึ้นกว่าเดิม โดยความเงียบที่เกิดขึ้นเป็นปรากฎการณ์ทางธรรมชาติ เนื่องจากความชื้นในอากาศที่สูงขึ้นทำให้รู้สึกร้อนอบอ้าว และการรวมตัวของเมฆฝนทำให้แสงแดดถูกบดบัง บรรยากาศจะมืดครึ้ม จนเกิดความเงียบเข้ามาแทนที่
มด สัญชาตญาณในการเอาตัวรอดก่อนฝนตก
มดเป็นสัตว์ที่มีสัญชาตญาณการเอาตัวรอดที่ยอดเยี่ยม สามารถตรวจจับความเปลี่ยนแปลงของอุณหภูมิในดินและความชื้นในอากาศได้เป็นอย่างดี ปรากฏการณ์ที่สังเกตได้ง่ายคือ "มดขนไข่" หรือ “มดหนีขึ้นที่สูง” พฤติกรรมนี้เกิดขึ้นเนื่องจากมดมีความสามารถในการรับรู้ถึงความชื้นในดินและแรงกดอากาศที่ลดต่ำลง จนทำให้ความชื้นสัมพัทธ์ในอากาศเพิ่มสูงขึ้นอย่างรวดเร็ว ความชื้นที่เพิ่มขึ้นในอากาศยังส่งผลให้ความชื้นในดินเพิ่มขึ้นตามไปด้วย ซึ่งจะทำให้รังใต้ดินของพวกมันชื้นแฉะและไม่เหมาะกับการอยู่อาศัย จนเกิดสัญชาตญาณในการเอาตัวรอดก่อนฝนตก กลัวว่ารังจะถูกน้ำท่วม ต้องรีบขนย้ายเสบียงและไข่ขึ้นที่สูง เพื่อไปยังพื้นที่ปลอดภัยก่อนที่ฝนจะตกลงมา
นอกจากนี้ก่อนที่ฝนตก ความกดอากาศจะลดต่ำลง ทำให้ก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์และก๊าซมีเทน ซึ่งปกติจะถูกแรงกดอากาศกักไว้ ลอยตัวขึ้นมาตามรอยแยกและรูพรุนในดิน ก๊าซเหล่านี้เป็นอันตรายต่อมด ทำให้พวกมันไม่สามารถอาศัยอยู่ในรังใต้ดินได้และต้องรีบอพยพออกมาทันที
แมลงปอ บินรวมกันเป็นฝูงก่อนฝนตก
วันไหนที่เห็นแมลงปอบินรวมกันเป็นฝูงเหนือฟากฟ้าสันนิษฐานได้ว่าฝนกำลังจะตก ที่เป็นแบบนี้ก็เพราะว่าแมลงปอเป็นสัตว์เลือดเย็น อุณหภูมิภายในร่างกายของแมลงปอจะปรับเปลี่ยนไปตามอุณหภูมิของสภาพแวดล้อม ทำให้แมลงปอมีความอ่อนไหวต่อสภาพอากาศจนเกิดการเปลี่ยนแปลงทางพฤติกรรม ดังนั้นไม่ว่าจะเป็นอุณหภูมิ ความชื้น ความกดอากาศ ล้วนแล้วแต่ส่งผลกับแมลงปอทั้งหมด เช่น อากาศก่อนฝนตกจะร้อนอบอ้าว ซึ่งเป็นสภาพอากาศที่เหมาะกับการทำงานของกล้ามเนื้อของแมลงปอที่เป็นสัตว์เลือดเย็น ความร้อนช่วยให้พวกมันมีพลังงานในการบินและเคลื่อนไหวได้อย่างคล่องแคล่วว่องไวมากขึ้น เป็นการบินเพื่อปรับอุณหภูมิภายในร่างกาย
อีกเหตุผลหนึ่งของการบินมารวมตัวกันก่อนฝนตกก็คือการหาอาหาร โดยเฉพาะในบริเวณแหล่งน้ำจืดซึ่งถือได้ว่าเป็นบ้านและเป็นแหล่งหาอาหารของแมลงปอ ทำให้แมลงปอนั้นทราบดีว่าไม่มีช่วงไหนเหมาะสมกับการหาอาหารไปมากกว่าช่วงก่อนและหลังฝนตก เนื่องจากอาหารของแมลงปออย่าง ยุง แมลงวัน แมลงเม่า จะออกมาเป็นจำนวนมากในช่วงที่มีอากาศร้อนก่อนฝนตก และอากาศชื้นหลังฝนตก ส่วนที่บินกันเป็นฝูงเพราะว่า การบินเป็นฝูงจะช่วยเพิ่มประสิทธิภาพในการหาอาหารให้มีมากขึ้น เพิ่มโอกาสในการล่าเหยื่อได้มากขึ้นกว่าการล่าแบบตัวเดียว
นก หอสังเกตการณ์อากาศ บินต่ำก่อนฝนตก
การที่นกบินต่ำก่อนฝนตกมีความสัมพันธ์กับหลักอากาศพลศาสตร์ (การศึกษาเกี่ยวกับแรงที่อากาศกระทำต่อวัตถุ) ก่อนฝนตก มวลอากาศอุ่นจะลอยตัวสูงขึ้น ทำให้อากาศที่อยู่ใกล้พื้นดินมีความหนาแน่นและความกดอากาศลดลง สิ่งนี้ส่งผลโดยตรงต่อการบินของนก นกจะกระพือปีกได้ยากขึ้นกว่าในสภาพอากาศปกติ ยิ่งบินสูงยิ่งเปลืองพลังงาน นกจึงเลือกบินในระดับต่ำเพื่อประหยัดพลังงานในการบินมากกว่า
นอกจากนี้ยังมีการสันนิษฐานว่าภายในหูชั้นในของนกสามารถรับรู้การเปลี่ยนแปลงของความกดอากาศได้อย่างรวดเร็ว การที่ความกดอากาศลดลงอย่างกะทันหันอาจทำให้นกรู้สึกไม่สบายในหู มีอาการคล้ายกับหูอื้อ นกจึงบินต่ำลงเพื่อทำการปรับตัวให้หูหายอื้อ
ส่วนอีกหนึ่งเหตุผลนั้นมีความคล้ายกับกบและแมลงปอ กล่าวคือเป็นพฤติกรรมการล่าเหยื่อตามสัญชาตญาณโดยเฉพาะนกนางแอ่น สืบเนื่องจากการที่แมลงขนาดเล็กที่นกกินเป็นอาหารได้รับผลกระทบจากความกดอากาศที่ลดลงและความชื้นที่สูงขึ้นก่อนฝนตก ปีกของพวกมันจะเปียกชื้นและหนักขึ้น ส่งผลโดยตรงต่อการบิน ทำให้บินได้ต่ำลงใกล้พื้นดินมากขึ้น นกจึงทำการล่าเหยื่อด้วยการบินต่ำนั่นเอง
ปลาขึ้นมาเหนือผิวน้ำ สัญญาณก่อนฝนตก
ในยามที่ฝนตั้งเค้า เมฆเริ่มก่อตัว สภาพภูมิอากาศตามหลักอุตุนิยมวิทยาก็จะเปลี่ยนแปลงไป อุณหภูมิลดลง ระดับความชื้นสัมพัทธ์สูงขึ้น รวมไปถึงปริมาณออกซิเจนในน้ำก็จะปรับตัวลดลงเช่นเดียวกัน จนทำให้ปลาต้องว่ายขึ้นมาเหนือผิวน้ำ เพื่อหายใจเอาออกซิเจนเข้าไปทดแทนสิ่งที่ขาดหาย โดยเฉพาะในแหล่งน้ำแบบปิดที่ไม่มีการไหลเวียน เช่น บึง บ่อน้ำ หนองน้ำ จะสามารถสังเกตพฤติกรรมดังกล่าวได้อย่างชัดเจน
แต่ในกรณีดังกล่าวอาจไม่ได้สื่อถึงฝนตกโดยตรงเสียทีเดียว เพียงแค่สามารถอนุมานไปในทิศทางดังกล่าวได้ เพราะการที่ปลาว่ายขึ้นมาเหนือผิวน้ำอาจเกิดจากปัจจัยอื่น เช่น น้ำเสีย มลพิษทางน้ำ หรืออุณหภูมิที่สูงเกินไปก็ทำให้ออกซิเจนในน้ำลดลงได้เช่นเดียวกัน
จะเห็นได้ว่าภูมิปัญญาการสังเกตพฤติกรรมสัตว์ตามธรรมชาติที่ส่งต่อมาจากผู้เฒ่าผู้แก่จากรุ่นสู่รุ่นยังคงเป็นสิ่งที่มีคุณค่าเสมอ แม้ว่าในปัจจุบันเราจะมีเครื่องมือที่ทันสมัยในการตรวจสอบสภาพอากาศ แต่การเรียนรู้ที่จะสังเกตพฤติกรรมของ "สัตว์นักพยากรณ์อากาศ" เหล่านี้ ก็ยังคงเป็นเสน่ห์ที่สามารถเชื่อมโยงเราเข้ากับธรรมชาติได้อย่างน่าอัศจรรย์ ถ้าไม่เชื่อลองสังเกตดูด้วยตาตัวเองสักครั้งก่อนฝนตก ค้นพบความอัศจรรย์ของธรรมชาติด้วยตัวเราเอง
ติดตามอ่านเรื่องราวที่น่าสนใจของฝนไปกับ Thai PBS NOW
- ไขปมจิตวิทยา ‘รักฝนตก (Pluviophile)’ เป็นอย่างไร ?
- มัดรวมทุก "โรคหน้าฝน" ที่คุณควรรู้ เตรียมตัว - ป้องกันอย่างไร ?
- กางเต็นท์หน้าฝน ข้อควรรู้และสิ่งที่ต้องเตรียม
- อยู่ใต้ฝ้า อย่ากลัวฝน! รวมเคล็ด (ไม่) ลับ งานบ้านหน้าฝน
อ้างอิง
- ทำนายสภาพอากาศด้วยการสังเกตธรรมชาติ | Epigram News
- นักพยากรณ์อากาศธรรมชาติ กับเหตุผลว่าทำไม ‘เมื่อเห็นแมลงปอบินเป็นฝูง ถึงแสดงว่าฝนกำลังจะตก’ | มูลนิธิสืบนาคะเสถียร
