มะพูด: ผลไม้โบราณแห่งสยาม สรรพคุณมากคุณค่า และความเชื่อที่สืบทอดกันมา

ยินดีต้อนรับเข้าสู่โลกของมะพูด ผลไม้โบราณที่หลายคนอาจไม่คุ้นเคย แต่เต็มเปี่ยมไปด้วยเรื่องราว ความเชื่อ และรสชาติอันเป็นเอกลักษณ์ บทความนี้จะพาคุณไปรู้จักกับผลไม้โบราณชนิดนี้อย่างเจาะลึก ตั้งแต่แหล่งกำเนิด ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ สรรพคุณทางยา ไปจนถึงเมนูอาหารที่สร้างสรรค์จากผลไม้ชนิดนี้ พร้อมความเชื่อโบราณที่จะทำให้คุณทึ่ง

ต้นกำเนิดและลักษณะทางพฤกษศาสตร์ของมะพูด

มะพูด เป็นไม้ยืนต้นที่มีถิ่นกำเนิดในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ โดยสันนิษฐานว่าอาจเข้ามาในประเทศไทยพร้อมกับชาวมากาซาหรือแขกมักกะสันที่อพยพหนีภัยสงครามในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช เป็นต้นไม้ที่โดดเด่นด้วยทรงพุ่มสวยงาม ใบดกเขียวเป็นมัน โดยทั่วไปลำต้นจะมีความสูงประมาณ 15 เมตร เรือนยอดเป็นรูปเจดีย์ เปลือกลำต้นมีสีน้ำตาลเข้มและแตกเป็นร่องตื้นๆ ตามความยาวของลำต้น

ใบของมันเป็นใบเดี่ยวเรียงตรงข้ามกัน แผ่นใบเป็นรูปขอบขนาน ปลายเรียวแหลม และขอบใบเรียบ เนื้อใบหนาคล้ายแผ่นหนัง ดอกมีสีขาวหรือเหลืองอมเขียวอ่อน ออกเป็นช่อสั้นๆ ตามซอกใบและปลายกิ่ง ส่วนผลนั้นมีรูปร่างที่หลากหลายแตกต่างกันไปในแต่ละต้น อย่างในสวนของคุณน้าดำรงที่ตำบลบึงบอน อำเภอหนองเสือ จังหวัดปทุมธานี สามารถพบผลได้ถึง 6 แบบ

ความหลากหลายทางสายพันธุ์และรสชาติ

หนึ่งในความน่าสนใจของมะพูดคือความหลากหลายของรสชาติในแต่ละต้น แม้จะเป็นผลไม้ชนิดเดียวกันก็ตาม แต่รสชาติอาจแตกต่างกันได้อย่างสิ้นเชิง คุณน้าดำรงเล่าว่าสามารถแบ่งรสชาติของผมไม้โบราณชนิดนี้ออกได้เป็น 3 รสหลัก ได้แก่

• รสเปรี้ยวจี๊ด: เปรี้ยวชนิดที่ทำให้ต้องออกเสียงว่า "อื้ม!" เปรี้ยวจี๊ดจนต้องร้องออกมา
• รสอมเปรี้ยวอมหวาน: เป็นรสชาติที่กลมกล่อมลงตัว
• รสหวาน: เป็นรสชาติหวานอร่อยที่ไม่มีความเปรี้ยวเจือปน

ความพิเศษคือ รสชาติของแต่ละต้นจะคงที่ในทุกช่วงการเจริญเติบโต ไม่ว่าจะเป็นระยะดิบแก่ ระยะห่าม หรือระยะสุก ต้นไหนเปรี้ยวก็จะเปรี้ยวตลอด ต้นไหนหวานก็จะหวานตลอด ซึ่งความหลากหลายนี้ทำให้สามารถนำไปสร้างสรรค์เมนูอาหารได้หลากหลาย

การดูแลและปลูกมะพูด

มะพูดเป็นไม้ที่ดูแลไม่ยาก สามารถเจริญเติบโตได้ดีในป่าดิบชื้นหรือพื้นที่ใกล้แหล่งน้ำ โดยพบได้ในป่าเบญจพรรณทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือและภาคใต้ของประเทศไทย ตามรายงานขององค์การอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติเมื่อปี พ.ศ. 2544 จัดให้ต้นไม้ชนิดนี้อยู่ในกลุ่มพืชที่สามารถพัฒนาเป็นต้นไม้สำหรับสวนในบ้านได้ เนื่องจากมีประโยชน์หลายด้าน

คุณน้าดำรงใช้พื้นที่ประมาณ 9 ไร่ในการปลูกพืชหลากหลายชนิดเพื่ออนุรักษ์สายพันธุ์ โดยมีต้นมะพูดในสวนกว่า 60 ต้น ซึ่งปลูกมาแล้วกว่า 15 ปี เพื่อให้คนรุ่นหลังได้รู้จักผลไม้ชนิดนี้ ต้นไม้ชนิดนี้สามารถออกผลได้ตลอดทั้งปี ทำให้มีผลผลิตให้เก็บเกี่ยวได้เรื่อยๆ โดยที่ยังไม่ทันจะหมดลูกชุดเก่า ดอกช่อชุดใหม่ก็เริ่มผลิออกมาแล้ว

ข้อสังเกตอย่างหนึ่งคือ หากต้องการให้ผลผลิตเยอะๆ ควรปลูกในที่ที่มีแสงแดดส่องถึงเต็มที่ และคอยดูแลรดน้ำอย่างสม่ำเสมอ คุณสตังค์เล่าว่าเห็นต้นออกลูกเต็มต้นจนน่าตกใจ แสดงให้เห็นถึงความอุดมสมบูรณ์ของต้นไม้ชนิดนี้

ความเชื่อและสรรพคุณทางยาของมะพูด

ความเชื่อเรื่องโชคลาภและความเป็นสิริมงคล

คนไทยโบราณมีความเชื่อสืบต่อกันมาว่า การปลูกมะพูดไว้ในบริเวณบ้านจะช่วยเสริมให้ลูกหลานเป็นคนช่างพูด ช่างเจรจา พูดจาไพเราะ และเป็นที่ชื่นชมของผู้คนทั่วไป และหากลูกหลานบ้านไหนไม่ยอมพูดหรือเป็นคนปากหนัก ผู้เฒ่าผู้แก่ก็จะนำผลสุกมาให้เด็กคนนั้นกิน เชื่อกันว่าเด็กก็จะกลับมาพูดเก่งได้อย่างน่าเหลือเชื่อ

นอกจากนี้ ยังนิยมปลูกไว้ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของบ้าน เพื่อความเป็นสิริมงคลตามหลักฮวงจุ้ยอีกด้วย ความเชื่อเหล่านี้สะท้อนให้เห็นถึงความผูกพันและคุณค่าที่คนไทยมีต่อต้นมะพูดมาอย่างยาวนาน

สรรพคุณทางยาที่น่าทึ่ง

มะพูดไม่ได้มีดีแค่รสชาติและความเชื่อเท่านั้น แต่ยังมีสรรพคุณทางยาที่น่าสนใจอีกด้วย งานวิจัยสมัยใหม่พบว่า:

• สารสกัดจากเนื้อผลสด: มีศักยภาพเป็นสารเคมีบำบัดในการต่อต้านเซลล์มะเร็งตับ
• เปลือกต้น: มีสารพฤกษเคมีหลายชนิด เช่น สารแซนด์โทน (xanthone) และไตรเทอร์ปิน (triterpene) ซึ่งมีฤทธิ์เป็นสารต้านอนุมูลอิสระ ต้านการอักเสบ ยับยั้งการตายของเซลล์ ช่วยลดน้ำตาลในเลือด และต้านโรคอ้วน

ในหนังสือ ประมวลสรรพคุณยาไทย ภาคสาม ยังกล่าวถึงประโยชน์ทางยาของมะพูดไว้ว่า เปลือกของมันมีรสฝาด สามารถนำมาใช้ชำระล้างบาดแผลได้ ซึ่งแสดงให้เห็นว่าภูมิปัญญาพื้นบ้านได้นำผลไม้โบราณชนิดนี้มาใช้รักษาโรคตั้งแต่โบราณกาลแล้ว

เมนูสร้างสรรค์จากมะพูด: จากผลไม้พื้นบ้านสู่เมนูระดับโลก

แม้ว่าร้อยละ 99 ของผู้คนจะนิยมรับประทานมะพูดเป็นผลไม้สด แต่คุณสตังค์และทีมงานก็พิสูจน์ให้เห็นแล้วว่า มะพูดสามารถนำมาสร้างสรรค์เมนูอาหารได้อย่างหลากหลายและน่าทึ่ง

ตำมะพูดไหลบัวปลาแห้งทรงเครื่อง

เมนูนี้เป็นการนำมะพูดทั้งสามรสชาติมารวมกันในครกเดียว โดยเลือกใช้มะพูดรสเปรี้ยวในระยะดิบแก่และระยะสุก ส่วนมะพูดรสอมเปรี้ยวอมหวานและรสหวานจะใช้ในระยะห่ามและระยะสุก ผสมผสานกับวัตถุดิบอื่นๆ เช่น ไหลบัว ปลาแห้งกรอบ กุ้งย่าง และเครื่องปรุงแบบไทยๆ ทำให้ได้ส้มตำที่มีรสชาติจัดจ้านแซ่บซี้ด

วิธีการปรุงเริ่มต้นจากการนำมะพูดมาหั่นเป็นเส้นเหมือนการทำส้มตำทั่วไป จากนั้นตำรวมกับพริก กระเทียม ถั่วฝักยาว และปรุงรสด้วยน้ำมะขามเปียก น้ำปลา และกะปิ เพื่อเพิ่มความนัว ปิดท้ายด้วยการใส่ไหลบัว มะเขือเทศ ปลาป่น กุ้งย่าง และถั่วลิสงคั่ว เมนูนี้ให้รสชาติที่ซับซ้อน ทั้งเปรี้ยว หวาน เค็ม และเผ็ดร้อน เป็นการผสมผสานรสชาติจากมะพูดหลายสายพันธุ์และหลายระยะได้อย่างลงตัว

กานิต้ามะพูดลอยแก้ว

เมนูนี้เป็นการนำมะพูดไปดัดแปลงเป็นเมนูของหวานสไตล์อิตาเลียนอย่าง "กานิต้า" ซึ่งเป็นเกล็ดน้ำแข็งเนื้อละเอียดคล้ายไอศกรีมเชอร์เบทที่ไม่ผ่านการปั่น

ส่วนประกอบหลักของเมนูนี้คือ:

• น้ำมะพูด: ทำจากผลมะพูดสุก 1 กิโลกรัม ผสมกับน้ำ 3 ลิตร ดอกเกลือ และน้ำตาลทรายตามชอบ นำไปแช่ช่องฟรีซจนแข็งแล้วนำมาขูดให้เป็นเกล็ดน้ำแข็ง
• แยมมะพูด: ทำจากเนื้อผลมะพูด น้ำตาลทราย และดอกเกลือ นำมาเคี่ยวจนข้นเหนียว สามารถใช้รับประทานกับขนมปังหรือผสมโซดาเป็นเครื่องดื่มได้
• มะพูดลอยแก้ว: นำเนื้อมะพูดมาต้มกับน้ำลอยดอกมะลิที่อบไว้ข้ามคืน และน้ำตาลทรายจนได้รสชาติหวานหอม

วิธีการเสิร์ฟคือ ตักแยมมะพูดลงในถ้วย ตามด้วยมะพูดลอยแก้ว และเกล็ดน้ำแข็งมะพูด ปิดท้ายด้วยการตกแต่งด้วยชิ้นมะพูดลอยแก้วและใบสะระแหน่ เมนูนี้ให้รสชาติที่สดชื่น หวานอมเปรี้ยว และหอมกลิ่นดอกมะลิ เป็นการยกระดับผลไม้ไทยที่ดู "เท่ๆ" เหมาะสำหรับร้านคาเฟ่สมัยใหม่

น้ำมะพูด

การทำน้ำมะพูดก็เป็นอีกหนึ่งวิธีที่ช่วยเพิ่มมูลค่าให้กับผลไม้ชนิดนี้ มีสรรพคุณช่วยในการระบาย โดยทำจากมะพูดสุก 1 กิโลกรัม ต้มกับน้ำ 3 ลิตร เติมดอกเกลือและน้ำตาลทรายเล็กน้อย รสชาติที่ได้จะสดชื่น เหมาะกับการทำเป็นเครื่องดื่มในร้านคาเฟ่ ที่สำคัญยังเป็นวิธีแปรรูปที่ช่วยถนอมอาหารให้เก็บไว้รับประทานได้นานขึ้น

บทสรุปเกี่ยวกับมะพูด

มะพูดคือผลไม้ที่สะท้อนถึงความอุดมสมบูรณ์ของแผ่นดินไทย และภูมิปัญญาของคนโบราณที่สืบทอดกันมา แม้จะเป็นผลไม้ที่หลายคนอาจลืมเลือนไปแล้ว แต่ในปัจจุบันก็มีการนำมาฟื้นฟูและสร้างสรรค์เมนูใหม่ๆ ที่น่าสนใจ เพื่อให้คนรุ่นหลังได้รู้จักและสัมผัสกับรสชาติที่เป็นเอกลักษณ์ของมัน ซึ่งไม่เพียงแต่จะช่วยอนุรักษ์สายพันธุ์พืชพื้นบ้านแล้ว ยังเป็นการเพิ่มมูลค่าทางเศรษฐกิจและเปิดโอกาสให้ผลไม้ไทยได้ไปไกลในระดับสากลอีกด้วย

• เกร็ดความรู้

"มะพูด" ผลไม้ไทยโบราณ ที่คนไทยในอดีตนิยมปลูกเป็นไม้มงคลในบริเวณบ้าน หรือตามสวนผลไม้ ใกล้ริมน้ำหรือพื้นที่ชุ่มชื้น ผลมีลักษณะเป็นทรงกลมหรือเป็นรูปไข่ ผิวเรียบและเป็นมันเงา ผลดิบสีเขียว มียางมาก เมื่อสุกจะเป็นสีเหลืองสดอมสีส้มหรือเหลืองผ่อง เนื้อในผลเป็นสีเหลือง มีทั้งชนิดหวาน ชนิดเปรี้ยว และชนิดเปรี้ยวอมหวาน คนส่วนใหญ่นิยมรับประทานผลระยะสุก ส่วนผลดิบก็สามารถรับประทานได้เช่นเดียวกัน

ติดตามชมได้ในรายการ ภัตตาคารบ้านทุ่ง ตอน มะพูด วันเสาร์ที่ 19 กรกฎาคม 2568 เวลา 16.05 - 16.30 น. ทางไทยพีบีเอส หรือรับชมผ่านทีวีออนไลน์ทาง www.thaipbs.or.th/Live